تحقیق مقاله وجه تسمیه روستای مزرعه کلانتر از توابع بخش مرکزی شهرستان میبد ( استان یزد )

مرحله اول : مطالعات پایه و تشخیص وضعیت موجود

1- پیشینه و زمینه

1-1- بررسی اجمالی موقعیت سیاسی و جغرافیایی روستا و پیشینه تاریخی آن

روستای مزرعه کلانتر از توابع بخش مرکزی شهرستان میبد با مختصات جغرافیایی 54 درجه و 6 دقیقه طول شرقی و 32 درجه و 11 دقیقه عرض شمالی، ارتفاع آن از سطح دریا در حدود 1102 متر است (پاپلی یزدی ، 1367). در 11 کیلومتری جنوب شرقی میبد در نزدیکی محور ترانزیتی سنتو در 36 کیلومتری شهر یزد قرار گرفته است. این روستا از شمال به مزرعه رفیع آباد و از جنوب به مزرعه قاسم آباد محدود میشود.

حاشیه روستا فاقد رشته کوه خاصی است و فقط تپه هایی غیرسنگی اطراف شمال شرق، شمال و شمال غرب روستا را محاصر کرده که ارتفاع آنها به 1094 متر از سطح دریا می رسد.

روستای مزرعه کلانتر یکی از نقاط تاریخی و ارزشمند استان یزد به شمار می آید. قدمت اصلی مجموعه به اواخر صفویه باز می گردد. این دوره از زندگی تاریخی روستا در درون قلعه ای مترو که در کنار روستا می گذشته که دارای تمام امکانات زندگی عمومی مردم آن از جمله آتشکده بوده است. با شکل گیری هسته جدید در محدوده کنونی روستا، این محدوده گسترش یافته و به عنوان محل اصلی تجمع زرتشتیان منطقه میبد عمل می کند. در فرهنگ مردم این منطقه و شهر میبد، نام روستای مزرعه کلانتر با آئین زرتشت پیوند خورده است. در این گسترش بافت کالبدی وجود قنات و چشمه مؤثر بوده است. وجود عناصر معماری شاخص و با ارزش در بافت از جمله آب انبارهای قدیمی، آسیابهای آبی و بقایای قلعه تاریخی بیانگر قدمت و وسعت عملکرد بناها می باشد. این روستا از روزگاران گذشته در مسیر راههای تجاری و ارتباطی قرار داشته و به همین جهت واجد ارزشهای تاریخی و گردشگری است. وجود خاک و آب و هوای مناسب و سطوح هموار و چشم اندازهای زیبا در ایجاد هسته روستا نقش مهمی داشته اند وجه تسمیه این روستا به این شرح می باشد که موقعیت کنونی روستا از روزگاران قدیم به شکل مزرعه ای بوده که در کنار چشمه شکل گرفته و فردی به نام «کلانتری» که دارای تمکن مالی بوده به عنوان والی آن مزرعه شناخته شده بود که با گذشت زمان،‌ به تدریج آن روستا به نام وی معروف گشته است.

2-1- بررسی طرح های فرادست مصوب (طرح جامعه توسعه و عمران ناحیه و طرح ساماندهی فضا و سکونتگاه های روستایی ) و استخراج نتایج زیر :

1-2-1- نقش و جایگاه روستا در طرح فرادست (بعنوان مرکز مجموعه، حوزه، روستای مستقل و ...)

منظومه‌ی روستایی : فضاهایی در برگیرنده ی تعدادی از مجموعه ها و حوزه های عمران روستایی که وسیع ترین قلمرو در سطح بندی خدماتی روستایی بوده، از مرکزیتی برخوردارند که برترین سطوح خدماتی را در خود جای خواهند داد (رامین غفاری، 1387 ص 13) استان یزد دارای 25 منظومه است.

مجموعه‌ی روستایی : تجمع چند حوزه‌ی عمران روستایی مربتط در یک پهنه ی همگن قلمرو جغرافیایی مجموعه های روستایی تا حدود زیادی با محدوده های دهستان های کشور منطبق است، مگر در محدوده هایی که پراکندگی وسیع و روستاهای از هم گسیخته باشد. (همان، ص 14) استان یزد دارای 56 مجموعه است.

حوزه‌ی روستایی : اجتماع چندآبادی هم پیوند در یک حوزه‌ی جغرافیایی پیوسته شعاع عمل برترین زمینه‌ی خدماتی که در مراکز حوزه های روستایی استقرار می یابند، بیشترین نقش را در تعیین قلمرو این محدوده ها خواهند داشت (همان، ص 14) استان یزد دارای 196 حوزه است.

روستای مزرعه کلانتر از روستاهای اقماری به شمار می رود (روستاهایی که خدمات برتر از سطوح بالاتر خود می گیرند و به تناسب جمعیتی که دارند فقط عرضه و تأمین برخی خدمات ساده برای آن ها میسر خواهد بود). این روستا در شهرستان میبد و منظومه آن میبد می باشد. مجموعه مرتبط با آن پیرامونی میبد و نام حوزه آن نیز حوزه‌ی پیرامونی میبد است. (مهندسین مشاور هامون یکا، 1382).

1-2-2- ارائه فهرست طرح های مذکور در مورد خدمات و امکانات پیشنهادی برای روستا

خدمات سامل شامل : دبستان، خانه بهداشت، آب آشامیدنی، راه دسترسی ، برق

1-3- ارائه دیدگاه روستاییان شامل :

1-3-1- معرفی مسائل و مشکلات روستا از نظر ساکنین آن

با توجه به اینکه روستای مذکور در ردیف روستاهای نمونه قرار دارد و همچنین جمعیت کم و سالخورده روستا، مشکلات کمی از جانب ساکنین مطرح شد که به آنها اشاره می شود؛ این روستا فاقد خانه بهداشت می باشد. در صورت نیاز مجبورند به خانه بهداشت واقع در رکن آباد (مرکز دهستان) مراجعه کنند.

نبودن فروشگاه یا تعاونی برای خرید مایحتاج روزمره نیز به عنوان مشکل دیگری مطرح شد. در حال حاضر یک تعاونی در روستا وجود دارد ولی به ندرت فعال می‌باشد و محصولاتی که از طرف این تعاونی عرضه می شود بسیار محدود است (محصولات با ماندگاری طولانی) و اهالی مایحتاج خود را از میبد تأمین می کنند.

1-3-2- معرفی و اولویت بندی پروژه های عمرانی مورد نیاز روستا که به وسیله طرح هادی قابل رفع می باشند.

1- تأسیس واحدهای اشتغال زایی برای جذب دوباره جمعیت

2- ساخت مکانی برای استراحت و اقامت گردشگران

2- شناسایی پایه

2-1- شناسایی پایه در سطح حوزه نفوذ

در تحلیل روابط عملکردی و تعاملات فضایی رایج با محوریت روستا و براساس مشاهدات میدانی و با استناد بر طرح ؟؟ استان یزد، مطالعات به عمل آمده موید آن است که با توجه به بافت اجتماعی و فرهنگی منطقه و همچنین الگوی اقتصادی حاکم مبادلات و ارتباط معین و مشخصی آنچنان که در سایر نقاط رایج است در بین سکونتگاههای روستای مورد مطالعه شکل نگرفتن و جز مجموعه‌ی پیرامونی شهرستان میبد می باشد و فاقد حوزه‌ی نفوذ است (طرح های سامان دهی فضا و سکونتگاههای روستایی).

2-2- شناسایی پایه و سطح روستا

2-2-1- بررسی های محیطی

2-2-1-1- بررسی کلیات ویژگیهای محیطی روستا با استفاده از طرح ها و اطلاعات موجود و نیز شناخت تفصیلی زمینه های اصلی و تأثیرگذار بر طرح هادی نظیر توپوگرافی و اقلیم :

ابتدا به بررسی شناختی استان یزد از لحاظ توپوگرافی و زمین شناسی می پردازیم و سپس شهرستان میبد را مورد ارزیابی قرار می دهیم:

استان یزد : استان یزد در حال حاضر به مساحت حدود 132000 کیلومتر مربع مابین عرض های جغرافیایی َ30   ْ30 تا ْ 34 شمالی و طول های جغرافیایی َ 40  ْ 53

و َ 30   ْ 57  قرار گرفته است ارتفاع آن از کمتر از 700 متر (نسبت به سطح آن از دریا) در کویر بزرگ (شهرستان طبس) تا بیش از 4000 متر در قله اصلی شیرکوه تغییر می کند. این استان بخش مهمی از فلات مرکزی ایران را در بر می گیرد. اهمیت آن از این نظر است که از لحاظ موقعیت جغرافیایی مرکزی ترین بخش کشور ایران را تشکیل می دهد و چله های بیابانی آن از خشک ترین و کم باران ترین نواحی ایران به شمار می رود. از دیدگاه زمین شناسی و ریخت شناسی زمین (ژئومورفولوژی) زیربنای ساختمان ناهمواری های آن معلول پیدایش چاله های تکنوتیکی،‌از یک سوء و برخاستن ارتفاعات ناشی از کوهزایی آلپی، از سوی دیگر بوده است بنابراین تضاد توپوگرافی و ارتفاعی بر اثر عملکرد تکتونیکی (فرو افتادن کف چاله ها و بالارفتن ارتفاعات) خود پدید آورنده چشم اندازهای طبیعی خاص شده است.

ویژگی اقلیم : پایه مطالعات اقلیم شناسی اطلاعات و آماری است که توسط ایستگاههای باران سنجی،‌ سینوپتیک تبخیرسنجی،‌سینوپتیک جو بالا ثبت می شود. این ایستگاه از نظر نوع اطلاعات و آماری که ثبت می نماید از نظر دقت متفاوت است استقرار این ایستگاهها از جمله موارد دیگری می باشند که تحت مقررات خاصی مانند ناهمواری منطقه، فاصله و اهداف پروژه مطالعاتی قرار دارند. از این نظر روستای مزرعه کلانتر فاقد ایستگاه باران سنجی و ایستگاه هواسنجی بوده لذا جهت تحلیل شناخت ویژگی های اقلیمی آن از نزدیکترین ایستگاه که در میبد واقع شده استفاده می شود ایستگاه میبد از نوع باران سنجی بوده و از نظر مدیریت زیر نظر سازمان هواشناسی استان قرار دارد.

براساس اطلاعات کسب شده از ایستگاه هواشناسی میبد، وضعیت عمومی اقلیم روستای مزرعه کلانتر در طول دوره وجود ایستگاه (85-1378) به شرح زیر است:

دما : متوسطه کمینه‌ی دمای سالیانه هوای روستا 11 درجه سیلیوس ، بیشینه‌ی آن 7/27 و کمینه‌ی مطلق آن 6/14- گزارش شده است حداقل متوسط کمینه مربوط به دی ماه با 6/0- درجه می باشد. حداکثر متوسط بیشینه مربوط به تیرماه با 8/40 درجه است حداقل کمینه‌ی مطلق نیز متعلق به دی ماه با 6/14- درجه است حداکثر بیشینه‌ی مطلق مربوط به تیرماه با 4/45 درجه است. حداکثر میانگین مربوط به ماه تیر با 6/32 و حداقل آن منطبق به ماه دی با 4/6 درجه است میانگین سالانه دما نیز 3/19 است.

- طوبت نسبی : درصد سالیانه میانگین رطوبت نسبی هوای میبد 7/32 ، متوسط بیشینه ی آن 5/45 و متوسط کمینه‌ی آن 8/19 می باشد. حداقل متوسط کمینه‌ی این رطوبت مربوط به تیرماه با 4/10 و حداکثر متوسط بیشینه ی آن متعلق به دی ماه با 5/77 درصد می‌باشد. حداقل میانگین رطوبت نسبی مربوط به تیر و مرداد ماه با 18 و حداکثر آن متعلق به دی ماه با 57 درصد است. هر چه حجم هوا بیشتر باشد (گرمتر) می تواند رطوبت بیشتری به خود بگیرد و به اشباع نزدیکتر شود.

- میزان بارش : مجموع میزان بارندگی سالیانه میبد در طول دوره‌ی وجود ایستگاه هواشناسی، 9/45 و مجموع حداکثر بارش شبانه روزی آن، 7/28 میلی متر بوده است. کمترین میزان بارندگی مربوط به ماه شهریور با 0/0 میلی متر و بیشترین آن متعلق به ماه دی با 3/18 است. حداکثر بارندگی 24 ساعته‌ی ماهیانه متعلق به آذر با 7/28 میلی متر است.

- روزهای یخبندان : تعداد روزهای یخ بندان میبد به استناد گزارش اداره کل هواشناسی استان در طی دوره‌ی 7 ساله‌ی گذشته 3/65 روز در سال است که 7/20 آن در ماه دی واقع گردیده است. ماههای اردیبهشت، خرداد ، تیر،‌مرداد، شهریور و مهر نیز فاقد یخبندان بوده اند.

- تبخیر : میزان قابلیت تبخیر آب در آب و هوای میبد، سالیانه 4/3261 میلی متر است. که بالاترین امکان آن در تیرماه با 1/545 و کمترین امکان آن در آذرماه با 5/10 میلی متر است. در ماههای دی و بهمن به دلیل شرایط جوی و امکان خطا محاسبه و اندازه گیری صورت نگرفته است.

تبخیر عبارت است از بخار شده آب به ؟؟ که در محیط طبیعی به دلیل حفاظت از آب، عملا صورت نمی پذیرد. تبخیر تابعی است از شرایط حرارتی درجه‌ی حرارت،‌شدت باد، فشار بخار آب، خصوصیات آب و عمق و درجه‌ی شوری آن

 ساعات آفتابی : میانگین مجموع ساعات آفتابی سالیانه میبد 8/3347 است که بالاترین آن مربوط به ماه مرداد با 357 و کمترین آن متعلق به دی ماه با 8/192 ساعت است. ساعات آفتابی مبین مقدار تابش باشد.

 باد : حداکثر سالیانه‌ی سرعت باد در ایستگاه میبد 28 متر در ثانیه است ماههای شهریور با 13 و اسفند با 28 متر در ثانیه آرامترین و تندترین باد می باشند. بیشترین فراوانی جهت باد از سمت جنوب غربی است یعنی در 5 ماه از سال از جنوب غرب، 4 ماه شمال غرب، 2 ماه شمال و 1 ماه شمال شرق بوده است. جهت باد در ماه فروردین شمال، اردیبهشت جنوب غرب، خرداد شمال شرق، تیر شمال غرب، مرداد شمال غرب، شهریور شمال ، مهر جنوب غرب، آبان شمال غرب، آذر شمال غرب، دی جنوب غرب ، بهمن جنوب غرب ، و اسفند جنوب غرب بوده است. باد غالب از سمت غرب و شمال غرب و در رتبه‌ی بعد جنوب شرق و جنوب غرب می وزد.

نتیجه گیری از آب و هوا :

آب و هوای منطقه میبد و این روستا گرم، نامتعادل، سرد، خشک ، آفتابی، دارای باد نسبتاً سریع ، و جهت باد حاشیه‌ی جنوب غرب تا شمال جغرافیایی است.

توپوگرافی : ارتفاع این روستا از سطح آبهای آزاد خلیج فارس بین 1100 و 1124 متر در شمال و جنوب روستا و ارتفاع متوسط آن 1102 متر است. حاشیه روستا فاقد رشته کوه خاصی است و فقط تپه هایی غیرسنگی اطراف شمال شرق، شمال و شمال غرب روستا را محاصره کرده است که حداکثر ارتفاع آن ها به 1094 از سطح دریا می رسد. این روستا در دشتی با آب و هوای گرم و خشک قرار دارد. روستای دیگری تا شعاع 5 کیلومتری روستا قرار ندارد و روستا را مزارع خود و دو مزرعه منفصل دیگر محاصره کرده است. مزرعه کلانتر در جنوب شرق میبد و 7 کیلومتری رکن آباد (مرکز دهستان) و 11 کیلومتری این شهر (مرکز شهرستان ) قرار دارد.

2-2-1-2- بررسی منابع تأمین آب اعم از آب شرب و کشاورزی و میزان آبدهی و تغییرات تقریبی آن در طی دهه اخیر براساس اطلاعات محلی :

این روستا دارای چشمه و قنات می باشد که به علت استفاده‌ی نادرست از آب چشمه، آبهای آن هدر می روند و در حال حاضر دو چاه یکی با آب شور و یکی با آب شیرین در دسترس اهالی قرار گرفته اند که از آب شیرین به علت اینکه در شیب نامناسبی قرار گرفته به راحتی نمی توانند بهره بگیرند.

2-2-1-3- بررسی نظام حرکت آب در سطح بافت روستا ونحوه دفع آبهای سطحی و محل تخلیه آن

چشمه اصلی در میان روستا جاری بوده که مسیر حرکت آن از بلندترین نقطه تا آتشکده می باشد.

و آبهای سطحی روستا با توجه به نزولات کم جوی و شیب ملایم حدوداً یک درصد از سمت جنوب غربی به سمت شمال شرقی و با استفاده از آبراهه های کشاورزی و معابر موجود در روستا دفع می شود.

فاضلاب منازل از طریق چاههای جزیی دفع می شود و روستا فاقد سیستم جمع آوری فاضلاب است.

2-2-2- بررسی های اجتماعی

2-2-2-1- بررسی تحولات جمعیتی روستا در دوره های مختلف سرشماری (آمار سال 75 ، 85 یا 87)

براساس آمارهای موجود جمعیت سال 75 تا 85 روستا چنین بر می آید که طی 10 ساله‌ی اخیر، روستا از نظر جمعیت دچار نوسانات مثبت و منفی زیاد گردیده، به طوریکه جمعیت از سال 75 تا 85 با کاهش روبرو بوده، است. حال به بررسی افزایش و کاهش جمعیت در طی سالهای مختلف می پردازیم.

نتایج حاصل از سرشماری حاکی از آن است که جمعیت روستای مزرعه کلانتر در سرشماری 1375، 53 نفر بوده و با نرخ رشد     درصد به 46 نفر در سال 1385 کاهش یافته است.

تحولات تعداد و بعد خانوار روستا طی دوره های مختلف سرشماری

مأخذ : سرشماری عمومی نفوس و مسکن 2 دوره سرشماری مرکز آمار ایران، آمارخانه بهداشت روستا و محاسبات مشاور

پیشینه تحقیق

با توجه به آنکه طرح هادی روستایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی و طی اجرای برنامه‌ی اول و دوم مورد توجه دولت قرار گرفت. به تبع آن این موضوع به عنوان مسئله‌ مهم و حیاتی در دانشگاهها و مراکز آموزش عالی مورد توجه واقع شد و از آن زمان تاکنون موضوع بسیاری از طرح ها و پایان نامه های دانش پژوهانی قرار گرفت که ثمره‌ی سالها تلاش علمیشان را در قالب این موضوع قرار دادند از جمله :

1- تحلیل مکانی – فضایی رویکرد برنامه ریزی ارتباطی در توسعه روستایی و ارائه الگوی بهینه‌ی مطالعه موردی، روستاهای دارای بهسازی (هادی) استان تهران/ جانعلی بهزاد نسب به راهنمایی عبدالرضا رکن الدین افتخاری. پایان نامه‌ی دکتری دانشگاه تربیت مدرس، 1383.

2- ارزش یابی طرح های هادی روستایی در روستاهای استان لرستان / محمدعلی غلامرضایی. پایان نامه کارشناسی ارشد رازی کرمانشاه . 1382.

3- پیامدهای فضایی مکانی طرح های هادی روستایی در شهرستان بجنورد. مرتضی قورچی

2-2-2-2- بررسی ویژگیهای جمعیتی روستا در وضع موجود شامل تعداد و بعد خانوار، ساخت جنسی و سنی، مرگ و میر و موالید، مهاجرفرستی و مهاجر پذیری، جمعیت فعال و شاغل و بیکار، جمعیت لازم التعلیم و ...

در سال 1375 تعداد خانوار 24 خانوار و بعد خانوار برابر  نفر بوده است.

در سال 1385 تعداد خانوار 26 خانوار و بعد خانوار نفر بوده است.

در سال 1375 از کل جمعیت 53 نفری روستا صفر در گروه سنی 14-0 سال، (36) در گروه سنی 64-15 سال و (17) و در گروه سنی بالای 65 سال قرار داشته‌اند.