در این مقاله سعی شده روش ارزیابی بالینی و پاراکلینیکی و تدابیر درمانی در مورد بیمارانی که صرفاً به دلیل تروما به سر پذیرش اورژانس گردیده اند توضیح داده شود.
قبل از توضیح اصلی بحث، لازم است که مختصری در مورد ارزیابی سطح هوشیاری، بررسی مردمک ها و معاینات نرولوژیک لازم در مورد بیماران مبتلا به ضربه به سر توضیح داده شود.
ارزیابی سطح هوشیاری: بهترین و پذیرفته شده ترین روش ارزیابی سطح هوشیاری استفاده از
Glasgow Coma Scale (GCS) است که در این روش سه مؤلفه 1) بهترین وضعیت بازکردن چشم ها در برابر محرک 2) بهترین پاسخ حرکتی و 3) بهترین پاسخ کلامی بررسی و به آن نمره ای داده میشود.
ارزیابی سطح هوشیاری به روش (GCS) Gloasgow Coma Scale
| بهترین وضعیت بازکردن چشم ها در برابر محرک |
نمره |
بهترین پاسخ کلامی |
نمره |
بهترین پاسخ حرکتی |
نمره |
| خود به خود |
4 |
مناسب و صحیح |
5 |
اجرای دقیق درخواست |
6 |
| با صدا |
3 |
عدم درک مکان و زمان |
4 |
پاسخ موضعی |
5 |
| با درد |
2 |
جملات نامناسب و بی ربط |
3 |
پاسخ پس کشیدن |
4 |
| بدون پاسخ |
1 |
فقط به صورت اصوات نامفهوم |
2 |
وضعیت فلکسور (decorticate) |
3 |
| |
|
بدون پاسخ |
1 |
وضعیت اکستانسور |
2 |
| (decerebrate) |
| |
|
|
|
بدون پاسخ |
1 |
| حداقل GCS = 3 |
حداکثر = GCS 15 |
کوما GCS |
|
بر مبنای این معیار ترومای سر به 3 دسته تقسیم می شود.
1) Mild Head Trauma که در این حالت مقدار GCS 13 بوده و در آن میزان نیاز به کرانیوتومی 3% و میزان مرگ و میر % 6/0- 0 است.
2) Moderated Head Trauma که در این حالت مقدار GCS 9 تا 12 بوده و در آن میزان نیاز به کرانیوتومی 9% و میزان مرگ و میر حدود 4 % خواهد بود.
3) Sever Head Trauma که مقدار GCS 8 بوده و در آن میزان نیاز به کرانیوتومی 19% و میزان مرگ و میر تا 40% است.
و بر این روش کوما زمانی اطلاق میشود که بیمار فاقد پاسخ کلامی ، بدون باز کردن چشم ها و عدم پیروی از دستورات باشد (GCS 8 )
نکته بسیار مهم این است که تغییرات GCS در ارزیابی ضایعات مغزی و سیر آن و اتخاذ تدابیر درمانی بسیار حائز اهمیت است و در تمامی بیماران با اختلال هوشیاری یا ترومای شدید سر در 24 ساعت اول هر 10-30 دقیقه تعیین و ثبت شود (تغییر GCS حتی به میزان 1 یا 2 نمره نیازمند برررسی و ارزیابی مجدد بطور اورژانس است).
بررسی مردمک ها : پس از ارزیابی سطح هوشیاری بایستی شکل، اندازه و رفلکس مردمک ها مورد بررسی قرار گیرد و بسیار مهم است که بدانیم زمانی اندازه و رفلکس مردمک ها تغییر خواهد کرد و غیر طبیعی می گردد که یا در اثر ضایعات فضاگیری نظیر هماتوم داخل جمجمه‌ای و یا در اثر ضایعات منتشر نظیر خونریزی داخل ساقه مغز، فعالیت ساقه مغز (مراکز اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک چشم) مختل شده باشد و چون اکثر ضایعات فضاگیر قابل عمل و درمان هستند لذا شناخت آنها حیاتی است. در معاینه مردمک ها یکی از حالات زیر ممکن است وجود داشته باشد.
1) مردمک های مساوی و طبیعی با پاسخ به نور: در حالت طبیعی قطر مردمک ها 3-4 میلیمتر به اندازه ای یکسان بوده و با تابانیدن نور به سرعت تنگ می شود این حالت فقط نمایانگر صحت و سلامت ساقه مغز و اعصاب چشمی است.
2) اختلاف قطر مردمک ها Anisocoria : در20% افراد بطور طبیعی میان اندازه مردمک ها کمتر از mm 1 اختلاف وجود دارد و اگر این اختلاف بیش از mm 1 باشد غیرطبیعی است.
3) مردمک ها به اندازه طبیعی بدون پاسخ به نور : چنین حالتی نمایانگر وجود اختلال سیستم سمپاتیک و پاراسمپاتیک در اثر ضایعه ساقه مغز در سطح مغز میانی است.
4) اتساع مردمک ها بدون پاسخ به نور : این حالت دلالت بر وجود صدمه یا کمپرس عصب سوم چشمی در هر مسیری از آن در مغز میانی گرفته تا چشم و یا مسمومیت با داروهای آنتی کولینرژیک است.
شایعترین علت اتساع ثابت و یکطرفه مردمک در بیمار کومایی فتق لوب میانی تمپورال مغز در اثر ضایعات فضاگیر داخل جمجمه ای است و میدریازیز ثابت دوطرفه معمولاً نشانگر ضایعه در مغز میانی است اگر چه ممکن است با تشنج یا حالت Postictal نیز دیده شود.
5) تنگ شدن مردمک Myosis : میوز نمایانگر وجود اختلال در مسیر سمپاتیکی چشم بوده و در نوع دو طرفه معمولاً به دلیل ضایعات منتشر در داخل پل مغزی (نظیر خونریزی) می‌باشد البته در بیماران غیرترومایی بایستی به فکر مسمومیت با مخدرها، سموم ارگانوفسفره نیز بود.
در مصدومین ترومایی سر که هوشیار هستند در صورت شک به صدمات مخفی داخل مغزی می‌توان تست تحمل عضلانی را انجام داد برای این منظور از بیمار خواسته می شود چشم های خود را ببندد و آنگاه دستها را در حالیکه کف دستها به طرف آسمان است و روبروی خود بطور مستقیم برای مدت یک دقیقه نگه دارد، در صورت پروناسیون یا افتادن دست ها زودتر از این مدت زمان بایستی به فکر صدمات مغزی بود.
ارزیابی پاراکلینیکی ترومای سر
در بیماران ترومای سر برحسب یافته های بالینی یکسری ارزیابی های پاراکلینیکی صورت می گیرد که به قرار زیر است:
الف) X Ray :
Skull XRay : بهتر است در موارد ذیل رادیوگرافی کلاسیک جمجمه (شامل 3 نمای Lateral , Ap ، Towne به عمل آید:
1- کودکان کوچکتر از 1 یا 2 سال
2- سابقه اختلال هوشیاری به مدت 5 دقیقه پس از تروما یا وجود هر درجه ای از اختلال هوشیاری در موقع معاینه
3- صدمات نافذ سر
4- سابقه کرانیوتومی با لوله شانت
5- هماتوم قابل لمس در سر
6- وجود فرورفتگی در ناحیه ای از جمجمه
7- ترشح CSF از بینی یا گوش
8- وجود خون در گوش میانی (هموتمپان )
9- وجود نشانه Battle یا Racoone eye
10- وجود یافته های عصبی موضعی
ضایعات ساده و بدون علامت پوست سر اندیکاسیونی برای رادیوگرافی جمجمه نیست.