تحقیق مقاله صنعت بیمه و گستردگی خدمات

بیمه های  اشیاء و مسئوولیت

بخش اول

 بیمه آتش سوزی

قدیمترین رشته بیمه، رشته بیمه باربری است در حالی که بیمه آتش سوزی، به تدریج از سده هفدهم تا نوزدهم شناخته شده است آتش سوزی بزرگ لندن در سال 1666 زمانی به وقوع پیوست که وسایل اطفای حریق هنوز در مراحل ابتدایی بود و هیچگونه پوشش بیمه آتش سوزی درجامعه به چشم نمی خورد. نخستین اداره آتش سوزی در انگلستان در سال 1680 تأسیس شد و متعاقب آن شرکت هند این هند[1] در سال 1696 و اداره آتش سوزی سان[2] در سال 1710 پدید آمدند. سرانجام آتش سوزی بزرگ لندن باعث ایجاد شرکت بیمه هامبرگرجنرال[3] شد که این شرکت و شرکت سان، دو شرکت بیمه‌ای هستند که هنوز وجود دارند و فعالیت می کنند. در نتیجه وقوع انقلاب صنعتی در سده هجدهم که به پیدایش کارخانه‌ها، انبارها، کشتیها، ماشین آلات و غیره انجامید، شرکتهای بیمه آتش سوزی متعددی از جمله لویدز لندن تأسیس شدند.

آتش سوزی بزرگ لندن

درساعت 2 بامداد یکشنبه اول سپتامبر 1666 میلادی، در معبر باریکی کنار رودخانه تایمز، حریقی رخ داد و قیر و کنف و زغال سنگ انباشته در محل، آتش را گسترش داد. سهل انگاری در مهار آتش و خاموش نکردن بهنگام آن، سبب شد که آتش لحظه به لحظه و با سرعت دامنه پیدا کند و هر چه را در مسیرش قرار دارد بسوزاند و با خاکستر یکسان کند. هنگامی که آتش به پل بزرگ لندن ( تنها راه عبور مردم) رسید، بندهای پل ازهم گسست و الوارهای نیم سوخته و مشتعل بناها به داخل رودخانه و روی پمپهای دستی که تنها وسیله برای خاموش کردن آتش محسوب می شد ریخته شد و آنها را بی استفاده ساخت. بدین قرار، مردم ناگزیر شدند که با سطلهای پر از آب که دست به دست می دادند به خاموش کردن آتش مبادرت ورزند. رفته رفته که آتش گسترش می یافت، اضطراب مردم هم بالا می گرفت زیرا شعله های آتش، به شکل امواج وسیعی، ساختمانها را گروه گروه در بر می گرفت و باد شدید خاوری نیز باعث می شد که قطعات مشتعل به مسافتهای زیاد پرتاب و هر لحظه بر دامنه حریق افزوده شود؛ آتش همچنان پیش می تاخت و مردم وحشت زده را پس می راند. جمعیت، مبهوت و مأیوس و متوحش، هر چه از اثاث خانه که به دستشان می رسید و حمل کردنی بود، بر می داشتند  و به کوچه ها و خیابانها و در نهایت به صحراها می گریختند. رود تایمز، از قایقها و کرجیها انباشته بود که با سرعت هر چه بیشتر، رفت و آمد می کردند و مردم و بارهایشان را به محلهای امن می رساندند. هر چند که این مکانها هم چندان امن امن نبودند و گهگاه بارانی از قطعات مشتعل برسرشان می بارید و آتش، قایقها و سرنشینان آنها را به کام خود می کشید و به اعماق آبها فرو می برد.

زنهای آبستن چندی دیده شدند که با دلهره و تشویش بسیار از فرزند درون خود دفاع می کردند. بچه های قد و نیم قد، گریان و نالان، پدر و مادر خود را با فریاد می زدند و آنها را در میان سیل جمعیت متراکم و پریشان و شتابان جست و جو می کردند. بسیاری از مردم که توانی برایشان نمانده بود و طاقت این همه فشار و دلهره را نمی آوردند، در گوشه ای افتاده بودند و لگد کوب دیگران می شدند و جان می سپردند؛ حیوانات سرگردان نیز از میان جمعیت راه فرار می جستند؛ و گاوان تنومند در حالی که گوساله هایشان وحشت زده و ضجه کنان در پشت می آمدند، خود را به صف آدمیان می کوبیدند.

سرانجام، پس از سه شبانه روز، بارانهای سیل آسای فصلی به داد مردم رسیدند؛ 4360 جریب زمین سوخته و 400 کوچه وخیابان لندن فرو ریخته بود؛ 13200 ساختمان، 92 کلیسا، 52 انبار بزرگ کالا و تعداد زیادی بیمارستان، کتابخانه، بناهای دولتی و چندین دروازه و پل با خاک یکسان شده بودند؛ خسارت وارده به پول آن زمان، از 11 میلیون لیره انگلیسی تجاوز کرده بود که به پول امروزی، متجاوز از یک میلیارد لیره می شود.

لندن ورشکسته، ماتم زده و تقریباً خالی از سکنه شده بود و کسی گمان نمی برد روزی دوباره سراز خاک به در کند. سه ماه و نیم بعد از این فاجعه بزرگ، مردمی که به لندن باز می گشتند، دیگر آثاری از مرکز حصار دار شهر باقی نمانده بود. زمین هنوز از تلهای خاک و سنگ و آهن  آلات پیچ تاب خورده و سرب مذاب سرد شده پوشیده بود و هنوز در اغلب زیرزمینها، شعله و دود چشمها را می آزرد. پس از این بلای عظیم، اولیای امور و صاحبان سرمایه به اندیشه گران متوسل شدند تا چاره جویی کنند بلکه از نظایر این فاجعه در آینده جلوگیری شود یا دست کم خسارت و تلفات به حداقل ممکن برسد. نتیجه بررسیهای چندین  ساله این شد که چون دانش زمان قادر به پیش بینی، پیشگیری و مبارزه با آتش سوزی دامنه دار نیست، چاره منحصر به فرد، « تقسیم خسارتها» بین شمار هرچه بیشتر سازمانهای اقتصادی، صاحبان سرمایه و مردم ذی نفع است تا آتش سوزی دست کم تحمل پذیر شود و خسارتهای وارده یکباره یک سازمان اقتصادی یا یک فرد را از میان نبرد و پس از حریق باز بتوانند به کسب و کار گذشته ادامه دهند- بدین گونه بود که بیمه آتش سوزی پا به عرصه وجود نهاد.

حریق چیست؟

حریق عبارت است از احتراق شدید مواد سوختنی یا آتشی ناخواسته و از کنترل خارج شده که معمولاً با سرعت نور، دود و حرارت زیاد توأم است. احتراق عبارت است از ترکیب یک ماده سوختنی با اکسیژن دو حالت دارد: احتراق آرام ( مانند اکسیده شدن مس) و احتراق شدید ( که با حرارت دود، نور همراه است).

نحوه ایجاد حریق

 برای ایجاد حریق سه عامل مورد نیاز است:

1- مواد اشتعال پذیر ( جامدات، مایعات و گازها) که میزان مواد اشتعال پذیر در ایجاد حریق، نقش مهمی بازی می کند.

2- اکسیژن (هوا): محیط اطراف ما پر از مواد اشعال پذیر است. اکسیژن هوا نیز به اندازه کافی یافت می شود و برای آغاز آتش سوزی عامل دیگری نیز مورد نیاز است.

3- انرژی آتشزنه : این انرژی می تواند با افزایش دما تولید شود. انرژی مورد لزوم برای آغاز آتش سوزی می تواند بسیار کم و کوچک باشد و آتش سوزی براثر به وجود آمدن این انرژی به راحتی انجام می گیرد. موارد زیر، انرژی مورد لزوم برای آغاز آتش سوزی را فراهم می آورند:

- ایجاد آتشزنه به طور مستقیم (‌زدن کبریت)

- افزایش حرارت

- آتش سوزی خود به خود

- انفجار

- جرقه الکتریکی

- واکنش شیمیایی

- متمرکز کردن نور در یک نقطه با استفاده از عدسی

مثلث حریق

 برای اینکه حریقی اتفاق افتد، وجود سه عامل ضروری است: سوخت، حرارت و اکسیژن، که اینها را مثلث حریق می نامند. چنانچه یکی از این عوامل برداشته شود، حریق خود به خود از بین می رود. از بین بردن حرارت یا سرد کردن حریق معمولاً با آب انجام می شود که بسیار موثر و در عین حال کم خرج است و در مورد اطفای حریق جامدات، بهترین وسیله به شمار می آید.

برای از بین بردن سوخت باید آنرا از حریق جدا کرد. در خصوص جامدات سوختنی، بدین گونه عمل می کنیم که آنها را که هنوز شعله ور نشده اند، یا روی زمین پخش هستند، یا در ظروف درباز مشتعل، با کف شیمیایی یا فیزیکی که سراسر مایع را فرا گیرد، می پوشانیم به طوری که مانع رسیدن هوا یا اکسیژن به آن شویم. در حقیقت سوخت را از حریق جدا می کنیم و این خود طریقه دیگری از خاموش کردن است که بیشتر « خفه کردن» گویند.

با پودرهای شیمیایی، مایعات و گازهای خاموش کننده سنگین تر از هوا که با فشار روی مواد مشتعل پراکنده می شوند، در حقیقت اکسیژن را دور می سازند تا حریق خاموش شود. حتی اگر درصد اکسیژن هوا بر اثر اختلاط با گازهای خنثی از حد معینی کمتر شود خودبه خود حریق خاموش می گردد. آنچه گفته شد، کلی بود و در موارد دیگر، راههای دیگری دارد. مثلاً آب یا کف، حریقهای الکتریکی را با آب خاموش نمی کنند. در این مورد در مرحله نخست باید جریان برق را قطع کرد و گرنه خطر برق گرفتگی نیز اضافه می شود.

در انتشارات سازمان بین المللی دفاع غیر نظامی، تئوری و اسلوب دیگری به شرح زیر قابل شده اند:

آتش بر اثر شعله به صورت حریق در می آید و این پرتوافکنی شعله است که وحشت زاست و عامل انتشار و توسعه حریق به شمار می رود و در عین حال مانع دستیابی به کانون اصلی حریق و خاموش کردن آن می شود. پس مثلث حریق درون دایره شعله قرار می گیرد و برای خاموش کردن حریق ابتدا باید شعله را از بین برد، سپس براساس نوع آتش، به شیوه خاص اطفای حریق پرداخت. چون شعله از یک سو، تظاهرات مرئی اکسیداسیون گاز سوخت است و از دیگر سو، هر نوع ماده احتراق پذیر حتی جامدات ابتدا به صورت گاز در می آید لذا می توان گفت که در اطفای حریق هرگونه آتش سوزی، نخست باید به مبارزه با آتش گاز(شعله) پرداخت. برای این مبارزه، به طوری که تجربیات سالیان دراز کشورهای پیشرفته نشان می دهد، هیچ وسیله ای بهتر از پودر ویژه شیمیایی نیست.

تعریف آتش سوزی

آتش سوزی عبارت از آتشی است که یا از یک منبع حرارتی کنترل ناپذیر سرچشمه گرفته یا منبع حرارتی معین کنترل شده ای را ترک کرده و با نیروی حرارتی خود گسترش و توسع یافته باشد ( آتش خسارت زننده).

 قرارداد بیمه آتش سوزی

قرارداد بیمه آتش سوزی توافقی است بین بیمه‌گذار از یک سو، و بیمه‌گر از دیگرسو که به صورت بیمه نامه، متجلی می شود. بدین قرار که بیمه‌گر در مقابل دریافت وجهی که حق بیمه نامیده می شود، متعهد می گردد که زیانهای مالی بیمه‌گذار را برای اموال بخصوصی که مشخص گردیده و اموال بیمه شده نامیده می شود، در مدت معین بر اثر خطر آتش سوزی یا خطرهای دیگر که بیمه شده اند جبران کند. تعهد بیمه‌گر محدود به مبلغی است که به آن مبلغ بیمه شده اطلاق می شود. از ضروریات بیمه آتش سوزی آن است که بین بیمه‌گذار و بیمه‌گر باید پیشنهاد و قبولی قطعی رد و بدل شود. همچنین نفع بیمه پذیر بیمه‌گذار قانونی باشد و بیمه‌گذار کلیه اطلاعات خود را برای ارزیابی خطر در اختیار بیمه‌گر قرار دهد و از اظهارات خلاف واقع بپرهیزد.

اصول قرارداد بیمه ‌ آتش سوزی

- ایجاد و قبول: باید ایجاب و قبول طرفین قرارداد ( بیمه‌گر و بیمه‌گذار) به طور قطعی و بدون هیچ قید و شرط و با رضایت طرفین در مدت معین یا مدتی که عرفاً معقول و منطقی باشد اعلام شود.

جنبه های قانونی بیمه آتش سوزی : قرارداد بیمه آتش سوزی قرارداد عادی است و الزام قانونی برای کتبی بودن آن است. در عمل، قرارداد آتش سوزی نوشته ای است که به آن بیمه نامه اطلاق می شود و طرفین قرارداد آتش سوزی در مورد محتوای آن اتخاذ تصمیم می کنند.

اصول کلی قراردادها : عقد هر قراردادی باید منع قانونی نداشته باشد. هرگونه توافقی که بین طرفین ایجاد تعهد کند ولی این توافق از نظر قانون مشروعیت نداشته باشد باطل است، مانند:

- قراردادی که برای ارتکاب جنایت باشد.

- قراردادی که مخالف شئون جامعه باشد.

- قراردادی که بر خلاف نظم عمومی باشد.

- قراداد با بیگانگانی که با کشور متبوع در حال جنگ باشند، حتی اگر این توافق قبل از - -- شروع جنگ حاصل شده باشد.

-  محتوای یک قرارداد بیمه آتش سوزی

- یک قرارداد آتش سوزی باید حاوی مطالب زیر باشد:

- نام شرکت بیمه

- عنوان بیمه نامه آتش سوزی

نام بیمه‌گذار

- خطرهای مورد پوشش

- اموال بیمه شده

- مبلغ مورد بیمه

- حق بیمه

-  مدت قرارداد

- سایر مطالبی که طرفین تشخیص دهند قید آن در قرارداد ضرورت دارد

- اضافه کردن مواردی که معمولاً جزو استثناآت قرارداد است.

- استثنا کردن مواردی که در صورت ذکر نشدن قرارداد آنها را پوشش می دهد.

- تعهدات[4]

 نفع بیمه پذیر[5]

در این مورد باید در بیمه نامه آتش سوزی مشخص شود که چه چیزی مورد بیمه است و رابطه آن با بیمه‌گذار چگونه است. در حقیقت نفع بیمه پذیر بیمه‌گذار است که بیمه می شود مفهوم نفع بیمه پذیر این است که رابطه بیمه‌گذار با اموال مورد بیمه طبق قانون مشخص باشد و درصورت تحقق خطر بیمه شده، بیمه‌گذار دچار زیان شود.

تعریف : نفع بیمه پذیر به مفهوم آن است که رابطه بیمه‌گذار با اموال مورد بیمه به موجب قانون قابل تشخیص است و بیمه‌گذار با وارد شدن خسارت به مورد بیمه بر اثر تحقق خطر موضوع بیمه دچار زیان مالی شود. نفع بیمه پذیر می تواند در موارد زیر ایجاد شود:

1- مالکیت (کلی، جزئی یا مشترک).

2- راهن و مرتهن : نفع بیمه پذیر مرتهن به نسبت مبلغی است که در رهن دارد، نه تمام اموال مورد بیمه.

3- اشخاص یا سازمانهایی که به نحوی اموالی برای حفاظت و نگهداری در اختیار آنها قرار می‌گیرد ( مثل گمرک، انبارهای عمومی، سردخانه و …) این اشخاص یا مؤسسه ها در مورد حفظ و نگهداری اموالی که به آنها سپرده می شود مسئولیت دارند و می توانند پوشش بیمه‌ای اخذ کنند.

4- حق العمل کارها و واسطه‌ها نیز در مقابل اموالی که برای فروش در اختیار آنها قرار می گیرد، مسؤول و دارای نفع بیمه پذیر هستند و می توانند پوشش بیمه‌ای لازم را در قبال مسئولیت خود کسب کنند.

5- صاحبان اماکن عمومی مانند هتلها، مسافرخانه ها و موسسه های حمل و نقل که معمولاً مقررات قانونی ویژه برای مؤسسه ها درباره اموالی که در اختیار آنان قرار می گیرد وجود دارد و آنها در مقابل تحویل دهندگان چنین اموالی مسؤولند و این مسئولیت برای آنها بیمه پذیر قابل اخذ پوشش بیمه‌ای را ایجاد می کند.

6- آژانسها و نمایندگیها.

7- زن وشوهر در مقابل تعلقات مشترک خود، نفع بیمه پذیر قابلیت بیمه شدن دارند ( اسباب و اثاث منزل).

نتایج حاصل از اصل خسارتی بودن بیمه آتش سوزی

آثار منتج از این اصل شامل موارد زیر خواهد بود :

1- بیمه‌گذار فقط محق به ادعای خسارت، حداکثر تا مبلغ بیمه شده است.

2- در صورت وجود خسارت جزئی، بیمه‌گذار مستحق دریاف خسارت به میزان واقعی خسارت وارده است.

3- در صورتی که بیمه‌گذار خسارت خود را به طور کامل از بیمه‌گر دریافت دارد، به موجب اصل جانشینی که قبلاً شرح داده شد کلیه حقوق خود را در مقابل  شخص ثالص مسؤول حادثه به بیمه‌گر منتقل می کند و بیمه‌گر حق دارد شخص ثالث مسؤول حادثه را تحت پیگرد قرار دهد و خسارت خود را از  او ادعا کند. بیمه‌گذار نمی تواند برای یک مورد خسارت از دو منبع ( بیمه‌گر و شخص ثالث مسؤول حادثه) خسارت دریافت کند.

4- در مواردی که اموال بیمه شده، بیش از یک بیمه نامه داشته باشد، از مجموع تمام بیمه نامه ها فقط می تواند یک خسارت  به نسبت مبلغ بیمه شده از یکی از بیمه‌گران دریافت دارد یا اینکه بیمه‌گران به نسبت تعهد خود در پرداخت خسارت مشارکت می کنند.

نحوه تفسیر اصل خسارتی بودن : بیمه‌گذار تنها زمانی محق به دریافت خسارت واقعی خود است که مبلغ بیمه شده تکافو کند و مورد بیمه به قیمت حقیقی خود بیمه شده باشد، چون به هر حال مسئولیت بیمه‌گر برای پرداخت خسارت آتش سوزی حداکثر تا سرمایه بیمه شده است. در عمل برای اجرای اصل فوق و تعیین میزان دقیق خسارت مشکلاتی بروز می کند و اصولاً شرکتهای بیمه در این مورد، از روش یکسانی پیروی نمی کنند عموماً خسارت بیمه‌گذار عبارت است از مابه التفاوت ارزش اموال بیمه شده بعد از وقوع خسارت با قیمت آن در محل و زمان آتش سوزی بلافاصله قبل از وقوع خسارت. این مبلغ است که جبران پذیر با بیمه نامه آتش سوزی است زیرا مسئولیت بیمه‌گر نیز تا این حدود است یعنی قراردادن بیمه‌گذار در وضعیت و موقعیتی که بلافاصله قبل از وقوع خسارت داشته. به هر حال، خسارتی که بیمه‌گر به بیمه‌گذار می پردازد، به خسارت فیزیکی محدود می شود و در ارزیابی خسارت، ارزش معنوی و علایق شخصی ملاک نیست؛ چون روش و قاعده یگانه ای برای ارزیابی خسارت وجود ندارد و در بعی مواقع مشکلات و اختلافهایی به ویژه در مورد لوازم منزل و اموال شخصی بروز می کند. در اینجا به ارزیابی خسارت برای برخی از اموال بیمه شده می پردازیم.

نحوه ارزیابی خسارت در بیمه آتش سوزی

 همانطور که پیشتر گفته شد اساس تعهد بیمه‌گر در بیمه آتش سوزی، ارتباط حق بیمه با سرمایه بیمه شده است و بیانگر حداکثر مسئولیت بیمه‌گر، که در صورت تحقق خطر بیمه شده، خسارت بر آن اساس پرداخت می شود. سرمایه بیمه شده باید در لحظه شروع قرارداد برابر با ارزش واقعی بیمه شده باشد و در طول مدت اعتبار قرارداد تغییر پیدا نکند. حق بیمه براساس درصد یا در هزار سرمایه بیمه شده بر مبنای تعرفه نرخ بیمه محاسبه می شود. اگر سرمایه بیمه شده کمتر از ارزش واقعی باشد،‌ بیمه‌گذار از دریافت کامل خسارت خود محروم می شود و بیمه‌گر خسارت را به نسبت سرمایه بیمه شده به ارزش واقعی می پردازد(ماده 10 قانون بیمه). برای اجتناب از کم بیمه شدگی و تعدیل سرمایه بیمه شده براساس ارزش واقعی می توان از روشهای افزایش اتوماتیک در زمان تجدید قرارداد، یا با استفاده از شاخصهایی نظیر تورم و غیره برای بهنگام کردن سرمایه بیمه شده استفاد کرد. البته از آنجا که مدت اعتبار اکثر قراردادهای بیمه آتش سوزی یکساله است بیمه‌گذار نباید توجه خود را فقط به زمان تجدید قرارداد معطوف کند که اموال بیمه شده فقط در زمان تجدید قرارداد مورد ارزیابی قرار گیرد بلکه بیمه‌گذار باید در تمام مدت اعتبار بیمه نامه سرمایه بیمه شده را مورد توجه قرار دهد.

محاسبه ارزش واقعی اموال بیمه شده

برای محاسبه ارزش واقعی از دو روش محاسبه در زمان ورود خسارت و محاسبه در محل ورود خسارت استفاده می شود. ارزش مورد بیمه از نظر بیمه‌ای ارزش واقعی است. هیچ ارزش دیگری مثل علایق شخصی، ملاک تعیین ارزش نیست. بیمه‌گذار حداکثر تا سرمایه بیمه شده استحقاق دریافت خسارت دارد. تنها مشکل، اساس و روش محاسبه خسارت مورد بیمه برای انواع مختلف اموال است. هیچ گونه اساس و روش یگانه ای برای ارزیابی خسارت وجود ندارد. پرداخت خسارت براساس ارزش جایگزینی برای ساختمان و ماشین آلات متداول است در صورتی که برای سایر اموال معمولاً قیمت بازار مبنای تعیین خسارت قرار می گیرد. برای اشیایی که فاقد ارزش بازار هستند ( نظیر آثار عتیقه، تابلوهای نقاشی نفیس، یادگارهای خانوادگی و جز آن) از بیمه نامه ارزش توافقی[6] استفاده می شود. ارزش مورد بیمه براساس نظر کارشناس تعیین می شود و در هنگام تحقق خطر ارزش توافق شده بین بیمه‌گر و بیمه‌گذار ملاک ارزیابی و پرداخت خسارت خواهد بود. روش عملی قابل اعمال برای محاسبه خسارت انواع مختلف اشیای بیمه شده به شرح زیر است :

 ساختمان

تعدادی از ساختمانها مانند مساجد و کلیساها دارای ارزش مشخص بازار نیستند در حالی که ساختمانهای تجاری، مسکونی، کارخانه ها و غیره، ارزش و قیمت بازار دارند. برای پرداخت خسارت این نوع ساختمانها ارزش بازار ملاک نیست بلکه ارزیابی خسارت بر مبنای خسارت واقعی برای تعمیر، مرمت و بازسازی مورد محاسبه قرار می گیرد و اگر اموال بیمه شده در وضعیت بهتر[7]  قرار گیرد، این مابه التفاوت از خسارت کسر می شود. یعنی ساختمان عیناً مثل سابق بازسازی و مرمت می شود. استثنا براین قاعده آن است که باز سازی و تعمیر ساختمان، بیشتر از میزان خسارت هزینه داشته باشد یا اینکه ساختمان قدیمی و کهنه باشد و بازسازی آن به همان سبک قدیم به صلاح نباشد. در این صورت مبلغ خسارت به بیمه‌گذار پرداخت می شود تا هرگونه که صلاح می داند هزینه کند مگر اینکه مالکان دیگری در ساختمان مشارکت داشته باشند، مثل مالک طبقه همکف ساختمان که اصرار دارد ساختمان به سبک سابق بازسازی شود.

 ماشین آلات کارخانه ها

نحوه ارزیابی خسارت بیمه‌گذار در این قسمت بستگی زیادی به سن و نحوه استفاده کارخانه دارد. اگر ماشین آلات نو باشند و مدت زیادی از عمر آنها نگذشته باشد، میزان خسارت، قیمت ماشین نو و از همان  نوع یا نوع مشابه خواهد بود. اگر ماشین آلات قدیمی باشند و هنوز در مرحله سرویس دهی قرار داشته باشند ممکن است مشکلای بروز کند. اگر مشابه این ماشین را بشود از بازار آزاد خریداری کرد، میزان خسارت بیمه‌گذار باید تا حدی باشد که بتوان آن ماشین را از بازار آزاد خرید و جایگزین ماشین آسیب دیده کرد. به هر حال خسارت نقدی پرداخت می شود تا بیمه‌گذار به هر طریق صلاح می داند هزینه کند. در صورت وجود شرط جایگزینی ماشین آلات، خسارت بیمه‌گذار ارزش نو است پس از کسر استهلاک برای سالهایی که از آن استفاده شده. در این صورت بیمه‌گذار اگر برای استهلاک ماشین آلات خود ذخیره ای در نظر گرفته باشد مبلغ کافی در اختیار خواهد داشت که ماشین نو را خریداری و نصب کند.

 وسایل و لوازم خانگی

برای ارزیابی خسارت لواز خانگی بیمه‌گذار که بر اثر آتش سوزی وارد آمده باشد، ارزش وسایل در زمان وقوع آتش سوزی را اساس کار قرار می دهند و با توجه به استهلاک و مورد مصرف آن و همچنین اگر بازیافتی وجود داشته باشد با توجه به ارزش بازیافتی میزان خسارت تعیین می شود. مشکل بیشتر زمانی به وجود می آید که قیمت روز وسیله آسیب دیده با  قیمت اصلی آن تفاوت فاحش داشته باشد، مثل زمانی که اقتصاد تور می باشد و قیمت مواد اولیه و کالاهای تولیدی به سرعت افزایش پیدا کند که در این صورت باید ارزش جایگزینی  مدنظر قرار گیرد. بر خلاف، ممکن است ارزش کالای قدیمی آسیب دیده بیشتر از قیمت نو آن در بازار باشد، مثل مبلمان و اثاث قدیمی کمیاب که باز در این صورت باید ارزش جایگزینی کالای آسیب دیده ملاک باشد.

 موجودی تولید کنندگان

برای کالاهای تولید شده که در انبار موجود است خسارت براساس قیمت تمام شده، شامل قیمت مواد اولیه به اضافه هزینه های تولید ( دستمزد کارگران، هزینه های اداری و مدیریت و سایر هزینه های سربار) به استثنای سود تولید کننده که موضوع بیمه عدم النفع است ( به شرطی که از قیمت بازار همان محصول تجاوز نکند)، قیمت بازار ملاک پرداخت خسارت خواهد بود. برای کالاهای در جریان تولید، خسارت بر مبنای قیمت مواد اولیه مصرف شده به اضافه هزینه هایی که تا آن نقطه از تولید مصرف شده است پرداخت می شود.

 محصولات کشاورزی

برای خسارت محصولات کشاورزی مبنا، قیمت نزدیک ترین بازار به محل تولید با کسر هزینه های برداشت و هزینه حمل تا محل فروش است.

ماشین آلات کشاورزی

 برای ماشین آلات کشاورزی، خسارت براساس قیمت جایگزینی با کسر هزینه استهلاک در زمان تحقق خطر مورد بیمه است.

 کامپیوتر ( نرم افزار و سخت افزار)

 کامپیوتر معمولاً تحت بیمه نامه خاصی بیمه می شود. این نوع بیمه نامه نه تنها خسارتهایی را که ناشی از خطرهای خارجی کامپیوتر مانند آتش سوزی، انفجار، دزدی، سیل و طوفان است جبران می کند بلکه خسارتهای الکتریکی و مکانیکی دستگاهها در حین استفاده نیز جزو پوشش بیمه‌ای است. خسارتهای مادی و عدم النفع، هر کدام به صورت خطر جداگانه بیمه می شوند. فعلاً طرح استانداردی برای بیمه کامپیوتر وجود ندارد. متن قراداد و شرایط آن از یک بیمه‌گر به بیمه‌گر دیگر متفاوت است. در بخش خسارت مادی، بیمه‌گر متعهد پرداخت هزینه تعمیرات، جایگزین کردن کامپیوتر و سایر تأسیسات در صورت ورود خسارت کلی به قیمت جاری بازار است به شرطی که از حداکثر سرمایه بیمه شده تجاوز نکند. پرداخت هزینه تخلیه ضایعات و جابه جایی دستگاههای آسیب دیده در پی تحقق خطر بیمه شده، همچنین حفاظت از قسمتهای سالم تا پس از تعمیر و تعویض قطعات یا جایگزینی کامپیوتر خسارت دیده جزو تعهدات بیمه‌گر است. نرم افزار کامپیوتر تحت عنوان« و سایر محتویات» طبق تعریف و شرایط مندرج در قرارداد بیمه دارای پوشش بیمه‌ای  است. تعهد بیمه‌گر تنها شامل هزینه های اداری، تهیه برنامه و دادن اطلاعات و تایپ است. یعنی هزینه های دبیرخانه ای و هزینه تهیه و تولید اطلاعات جزو استثناآت بیمه نامه است و تحت پوشش بیمه نیست.

 انبارها

در مورد کالاهای انبار شده در انبارهای عمومی، انبار گمرک و سایر محلهای مشابه، خسارت وارده باید براساس قیمت کالای آسیب دیده در محل و زمان وقوع آتش سوزی مورد ملاک قرار گیرد. به طور کلی بیمه نامه اتش سوزی خسارت مازاد بر ارزش بازار اموال حادثه دیده را تعهد نمی کند. برای برخی کالاهای مورد بیمه مقررات ویژه ای برای پرداخت خسارت در متن بیمه نامه درجه می شود. مثلاً برای انبار پنبه که دچار آتش سوزی شده قیمت آن را با توجه به قیمت پنبه در محل معینی بی درنگ بعد از وقوع آتش سوزی اساس محاسبه خسارت در نظر می گیرند یا اینکه اگر آتش سوزی در انبار پنبه در فصلی خارج از فصل تجارت آن اتفاق افتاده باشد، قیمت پنبه در اولین فرصت زمان شروع تجارت پنبه را اساس محاسبه خسارت قرار می دهند. البته این مورد زمانی است که قیمت یکنواخت را دولت اعلام نکرده است و تجارت پنبه تحت انحصار یا کنترل دولت نیست.

برای واحدهای صنعتی و تولیدی که دچار آتش سوزی می شوند ممکن است خسارت شامل کالاهای تولید شده، در حال تولید و مواد اولیه خام باشد. برای ارزیابی خسارت در این موارد، قیمت بازار مواد اولیه در زمان وقوع آتش سوزی اساس محاسبه خسارت است و برای کالاهای نیمه تولید یا در حال تولید و همچنین تولید شده، هزینه های تولید ( دستمزد و کارگر) به آن افزوده می شود. البته جای این بحث باقی می ماند که برای کالاهای تولید شده خسارت باید بر مبنای قیمت روز بازار تعیین و پرداخت شود که در این صورت سود تولید کننده و سایر هزینه های او نیز جبران می شود. ولی در پاسخ باید گفت که بیمه نامه آتش سوزی آن را پوشش نمی دهد و برای جبران آن باید بیمه‌گذار به فکر تهیه بیمه نامه عدم النفع باشد. بیمه‌گر باید توجه بیشتری به قدمت و سن اموال بیمه شده داشته باشد: کارخانه قدیمی است یا نه؛ کالاهای تولید شده باب میل بازار است؛ کالاهای مشابه و با کیفیت بهتر و با قیمت مناسب در بازار به فراوانی وجود دارد؛ تولید کالا و فروش آن به قیمت معمولی امکانپذیر است یا تولید کننده باید  زیر قیمت معمولی آنها رابه فروش برساند؟ اگر چنین بیمه‌گذاری بتواند از بیمه نامه آتش سوزی خسارتی افزون برقیمت عادی بازار آن کالا دریافت دارد یا صاحب واحد تولیدی بتواند خسارتی مازاد بر ارزش ماشین آلات خود در بازار دریافت کند، برای ایجاد آتش سوزی عمدی یا سهل انگاری در مراقبت از اموال بیمه شده انگیزه خواهد داشت.

تعهد پرداخت هزینه ها از طرف بیمه‌گر

بیمه‌گران آتش سوزی معمولاً هزینه هایی از قبیل هزینه تهیه طرح و نقشه ساختمان و ماشین آلات، دستمزد مهندسان مشاور، آرشیتک ها و سایر هزینه های مشابه را که بیمه‌گذار باید متحمل شود، تعهد می کنند. البته هزینه هایی که در خصوص تهیه و بررسی خسارت بیمه‌گذار انجام می شود استثناست. بدین منظور تحت عنوان خاصی این پوشش در بیمه نامه آتش سوزی قید شده و برای محاسبه آن نیز فرمولی  در نظر گرفته می شود. در موارد خاصی اصل خسارتی بودن بیمه آتش سوزی به دلیل رقابت شدید بین شرکتهای بیمه نادیده گرفته شده و بیمه‌گر ممکن است خسارتی بیشتر از مبلغ بیمه شده در روز صدور بیمه نامه متعهد شود. موارد زیر از جمله این نوع پوششهاست :

1- بیمه نامه های ارزش توافقی. در این نوع بیمه نامه اموال بیمه شده براساس فهرست مورد پوشش قرار می گیرند و بیمه‌گر متعهد می شود خسارت هر یک از اقلام بیمه شده طبق ارقام فهرست را که بر اثر آتش سوزی تلف می شوند بپردازد. لذا ممکن است بیمه‌گذار خسارتی مازاد بر قیمت اموال بیمه شده در زمان آتش سوزی دریافت دارد. مورد استفاده این نوع بیمه نامه ها برای بیمه آتش سوزی تابلوهای نقاشی، کارهای هنری و نظایر اینها متداول است.

2- هزینه های اضافی برای باز سازی و تجدید بنای ساختمانهای آسیب دیده که به موجب قانون انجام می گیرد.

در بعضی از مناطق و شهرها ممکن است شهرداریها و مسؤولان ذی ربط، قوانین و مقررات خاصی برای تجدید بنا و ایجاد ساختمانهای جدید وضع کنند که رعایت آنها اجباری اعلام شود. معمولاً اینگونه مقررات برای ساختمانهای موجود وضع نمی شود بلکه برای ساختمانهای جدیدالحداث است که مثلاً تأسیسات خاصی باید وجود داشته باشد و از مواد اولیه بخصوصی باید استفاده شود و سایر موارد مشابه دیگر. بدین سبب شرکتهای بیمه پرداخت اینگونه هزینه های اضافی ناشی از رعایت قوانین و مقررات را علاوه بر پرداخت خسارت متعهد می شوند. لذا در این صورت نیز بیمه‌گذار ممکن است خسارتی بیشتر از مبلغ اصلی خود دریافت دارد. البته در بیمه نامه قید می شود که بیمه‌گر در برابر هزینه هایی که قبل از وقوع خسارت بیمه‌گذار باید بپردازد مسئولیتی ندارد.

بیمه آتش سوزی به قیمت نو سازی و جایگزینی ساختمان و ماشین آلات.

در نتیجه تورم و بالا رفتن قیمتها، به ویژه بعد از دو جنگ جهانی، و ادامه   روند افزایش دایمی آن قیمت ساختمانها و ماشین آلات واحدهای صنعتی نیز به طول چشمگیر افزایش یافته است. بیمه‌گذارانی که ساختمان و ماشین آلات آنها بر اثر آتش سوزی از بین می رود در ابتدا قادر نیستند از محل خسارتی که از شرکت بیمه خود دریافت می دارند، به اضافه ذخایر استهلاک، ساختمان و ماشین آلات از بین رفته را جایگزین سازند. اختلاف بین مبلغ مورد نیاز برای تجدید ساختمان و مجموع خسارت و ذخایر استهلاک بسیار بالاست. لذا بیمه‌گران، پوششی را به بیمه‌گذاران مورد اعتماد خود ارائه می دهند که به موجب آن در صورتی که ساختمان و ماشین آلات آنها بر اثر آتش سوزی نابود شود، قیمت جایگزینی و تجدید ساختمان ( نو به جای کهنه) به آنها پرداخت گردد. این پوشش، مخصوص ساختمانها، کارخانه ها و ماشین آلات است و مواد اولیه و انبارها را شامل نمی شود.

اساس پرداخت برای ساختمان ارزش تجدید بنای آن است و در مورد ماشین آلات، جایگزینی همان ماشین با همان مارک و شرایط یا ماشین مشابه است. بیمه‌گر تعهدی برای جایگزینی با  ماشین بهتر و پیشرفته تر ندارد و اگر ساختمان و ماشین آلات کلاً نابود نشده و فقط خسارت دیده باشد نمی توان از بیمه‌گر درخواست پرداخت خسارت کلی کرد یا خسارتی معادل ارزش جایگزینی خواست. حداکثر تعهد شرکت بیمه، ارزش واقعی اموال بیمه شده تا سقف جایگزینی و تجدید بناست. اگر سرمایه بیمه شده کمتر از ارزش جایگزینی و تجدید بنا باشد، بیمه‌گر تعهد پرداخت حداکثر تا سرمایه بیمه شده را عهده دار است و مابه التفاوت آن را بیمه‌گذار خود باید تقبل کند. البته به دلیل مشکلات ناشی از این عمل و به سبب افزایش سریع قیمتها و بالا بودن نرخ تورم، شرکتهای بیمه مابه التفاوت قیمت جایگزینی و تجدید ساختمان بین 85 تا 100 درصد را به عهده می گیرند و اصل قاعده نسبی سرمایه را فقط زمانی اعمال می کنند که سرمایه بیمه شده کمتر از  85 درصد ارزش جایگزینی باشد که در این صورت بیمه‌گذار باید مابه التفاوت آن را خود تعهد کند.

بیمه آتش سوزی به ارزش قرارداد

این نوع پوشش آتش سوزی برای مواردی است که بیمه‌گذار به موجب قرارداد کالایی را فروخته  و کالا قبل از تحویل به خریدار براثر آتش سوزی از بین رفته است. زیان بیمه‌گذار در این مورد، ارزش و قیمت قرارداد است نه قیمت کالا در بازار. لذا در این نوع قرارداد، بیمه‌گر صادر کننده پوشش، خسارت او را براساس ارزش قرارداد محاسبه و پرداخت می کند. بنابراین در این نوع بیمه نامه، خسارت بیمه‌گذار که باید قیمت کالا در بازار باشد به قیمت قرارداد که بیمه‌گذار برای فروش منعقد کرده پرداخت می شود، بدون در نظر گرفتن نوسانهای قیمت بازار.

به طور کلی قرارداد بیمه آتش سوزی یک قرارداد غرامتی است یعنی اینکه بیمه‌گر خسرات واقعی بیمه‌گذار را به ارزش بلافاصله قبل از ورود خسارت می پردازد. وقوع خطر مورد بیمه بیمه نامه آتش سوزی نباید منشأ درآمدی برای بیمه‌گذار باشد و در این مورد، بیمه‌گر خسارتهای مستقیم بیمه‌گذار را می پردازد. البته در مواقعی طبق توافق قبلی، بیمه‌گر پرداخت خسارتهای غیر مستقیم زیر را نیز به عهده می گیرد:

- هزینه های کارشناسی، آرشیتکت و مهندسان مشاور.

- هزینه تخلیه ضایعات.

- هزینه از دست دادن اجاره و جایگزین کردن محل مشابه.

- هزینه های از دست دادن دفاتر حسابداری شرکت و جایگزین کردن آنها.

- مابه التفاوت ارزش نقدی با ارزش جایگزینی.

دلیل اینکه خسارتهای  مستقیم ناشی از آتش سوزی و خسارتهای غیر مستقیم باید جدا از هم باشند این است که بیمه نامه اتش سوزی فقط خسارتهای واقعی وارد شده به مورد بیمه را تأمین می کند و تابع اصل غرامت است. در صورتی که خسارتهای غیر مستقیم پوشش دیگری است به نام خسارتهای تبعی که خود پوشش جداگانه است و معمولاً براساس اولین خسارت[8] صادر می شود.

مبلغ و ارزش مورد بیمه

مبلغ مورد بیمه حداکثر مبلغی است که بیمه‌گر در صورت تحقق خطر ممکن است به بیمه‌گذار بپردازد ( براساس اصل غرامت). بیمه‌گر، مبلغ مورد بیمه را در موقع خسارت ارزیابی می کند. در مورد بیمه موجودی انبارهای کارخانه های صنعتی از آنجا که موجودی کالا در درون این انبارها معمولاً در حال نوسان است، به بیمه‌گذاران پیشنهاد می شود که برای موجودیهای خود بیمه نامه براساس اظهارنامه با توجه به موارد زیر دریافت کنند.

- ارزش حداکثر موجودی که در انبار نگهداری می شود باید به بیمه‌گر اعلام گردد.

- بیمه‌گذار باید حق بیمه اولیه یا موقت ( معمولاً 75درصد) را پرداخت کند.

- اظهارنامه ماهانه یا هر سه ماهانه تهیه و برای بیمه‌گر ارسال شود.

- حق بیمه قطعی در پایان مدت بیمه نامه براساس اظهارنامه های ارسالی محاسبه و حق بیمه اضافی دریافت و حق بیمه برگشتی ( حداکثر تا یک سوم حق بیمه اولیه) به بیمه‌گذار مسترد می شود( در ایران حداکثر یک دوم حق بیمه موقت برگشت پذیر است).

- مبلغ بیمه شده براساس متوسط موجودی صادر می شود.

- برای موجودیهایی که در انبارهای مختلف نگهداری می شوند بیمه نامه شناور صادر می شود.

ارزش مورد بیمه ( ارزش کامل، ارزش توافقی، اولین خسارت)

ارزش اموال بیمه شده[9] ارزشی است که این اموال در لحظه شروع قرارداد دارند که به آن ارزش بیمه‌ای[10] اطلاق می شود. ارزش اموال بیمه شده در لحظه وقوع خسارت، ارزش جایگزینی[11] نامیده می شود. مبلغ بیمه شده[12] باید برابر با ارزش بیمه‌ای اموال بیمه شده باشد.

ارزیابی خسارت براساس ارزش اشیای آسیب دیده در موقع حدوث سانحه یا کاهش بهای قیمتهای باقی مانده به عمل می آید، به ویژه بهای تعویض به قرار زیر است:

الف) برای کالاهای بازرگانی و مواد طبیعی بهای جاری آنها ( سود احتمالی هیچ گاه در ارزیابی خسارت دخالتی نخواهد داشت).

ب ) در خصوص ابنیه تفاوت بهای ساختمان مورد بیمه بلافاصله قبل از وقوع حادثه با قیمت آن بلافاصله بعد از وقوع حادثه در صورتی که بنا تعمیر شود بهای تعمیر نباید از ارزش واقعی تجاوز کند.

پ) برای اثاث خانه و اشیای معمولی و افزارکار و ماشینها، هزینه تعمیر یا تعویض آنها.

مع هذا هرگاه براثر استعمال یا به جهات دیگر ارزش مورد بیمه کاهش یافته باشد این تنزل بها باید هنگام ارزیابی خسارت در نظر گرفته شود.

ارزشی که شخص یا خانواده از نظر ملاحظات و علایق شخصی برای مورد بیمه قایل باشند در ارزیابی خسارت دخالتی نخواهد داشت مگر اینکه طرفین قرارداد مبلغ معینی را به عنوان ارزش توافقی طرفین تأیید کرده باشند که در آن صورت این مبلغ مبنای محاسبه و پرداخت خسارت خواهد بود ( ماده 19 قانون بیمه ).

شرایط بیمه نامه های اظهار نامه ای

بیمه‌گذار موظف است که میزان موجودی را در روز ………..ماه ……….. به ارز……. ظرف 30 روز که به امضای مسؤول مربوط رسیده باشد برای بیمه‌گر ارسال نماید. در صورت ورود خسارت هرگاه ارزش آخرین اظهارنامه ای که بلافاصله قبل از وقوع خسارت برای بیمه‌گر ارسال شده کمتراز میزانی باشد که باید اظهار می شده میزان خسارت پرداختی به همان نسبت کاهش می یابد ( نسبت ارزش اظهار شده به ارزش واقعی آن). هرگاه اظهار نامه در ظرف مدتی که معین گردیده برای بیمه‌گر ارسال نشود برای محاسبه حق بیمه قطعی میزان موجودی روزی که برای محاسبه حق بیمه قطعی در نظر گرفته شده ملاک محاسبه خواهد بود.

شرایط مخصوص بیمه نامه های عمومی ( اظهار نامه ای) در بازار بیمه ایران

شرایط مخصوص بیمه نامه عمومی ( بیمه نامه مخصوص با سرمایه متغیر) منظم به شرایط عمومی بیمه نامه آتش سوزی شماره ………

1- مبلغی که به عنوان سرمایه بیمه برای مورد بیمه با سرمایه متغیر در بیمه نامه قید شده است تعیین حداکثر ارزش موجودی مورد تأمین خواهد بود. هرگاه در طول اعتبار بیمه نامه موجودی از مبلغ مذکور تجاوز کند، بیمه‌گذار باید از شرکت بخواهد تا به موجب الحاقی مبلغ بیمه شده را افزایش دهد و الا شرکت نسبت به مازاد تعهدی ندارد.

2- بیمه‌گذار موظف است که ارزش کالای موجود در انبار خود را پس از پایان هر ماه حداکثر تا پانزدهم ماه بعد یا هر تاریخ دیگری که به تأیید بیمه‌گر رسیده و در قرارداد ذکر شده کتباً به شرکت بیمه اطلاع دهد. در صورتی که بیمه‌گذار یک یا چند فقره از اظهارنامه های ماهانه را به موقع برای شرکت بیمه ارسال نکند حداکثر مبلغ بیمه شده مأخذ محاسبه و دریافت حق بیمه و ملاک پرداخت خسارت احتمالی خواهد بود. به هر حال حداکثر مسئولیت شرکت بیمه در هیچ مورد از مبلغ بیمه شده مندرج در بیمه نامه با الحاقیه صادره تجاوز نخواهد کرد.

3- حق بیمه موقت براساس سرمایه و نرخ مندرج در بیمه نامه محاسبه و هنگام صدور بیمه نامه از بیمه‌گذار دریافت می شود. مبنای بیمه نامه حق بیمه قطعی متوسط اظهار نامه های ماهانه خواهد بود ولی در هر حال حداقل حق بیمه قطعی معادل یک دوم حق بیمه موقت خواهد بود.

4- بیمه‌گر حق بررسی و مراجعه به دفاتر بیمه‌گذار را دارد».

 محل مورد بیمه

قرارداد آتش سوزی فقط اموالی را تحت پوشش قرار می دهد که در محل مخصوصی که در پیشنهاد بیمه نامه قید شده ( آدرس محل مورد بیمه) قرار داشته باشد. این محدودیت که گهگاه مطلوب بیمه‌گذار هم واقع نمی شود و همچنین سایر اطلاعاتی که بیمه‌گذار باید در اختیار بیمه‌گر قرار دهد، شرکت بیمه را در ارزیابی ریسک کمک می کند که آیا ریسک را بپذیرد یا اینکه آن را رد کند و اگر بیمه نامه را صادر کرد چه مقدار از آن را خود نگه دارد و چه پوششهای اتکایی برای آن لازم است. البته استثناآتی وجود دارد که بیمه‌گذار به موجب آن وشرایط مربوط می تواند به طور موقت اموال بیمه شده را به محل دیگری انتقال دهد.

بنابراین، بیمه اموال منقول فقط شامل اشیایی خواهد بود که در ابنیه و محلی که در بیمه نامه یا اوراق الحاقی به عنوان جایگاه مورد بیمه معرفی شده در موقع حادثه موجود باشد مگر آنکه در بیمه نامه یا در اوراق الحاقی شرط دیگری شده باشد.

در صورتی که اشیای بیمه شده از محل مذکور در بیمه نامه به محل دیگری منتقل شود بیمه‌گذار موظف است انتقال محل را بدون تأخیر به اطلاع شرکت برساند. مسئولیت شرکت راجع به بیمه اشیایی که از محل بیمه شده به محل دیگری منتقل شده تا موقعی که انتقال آنها کتباً به اطلاع شرکت نرسیده معلق خواهد بود.

مبنای محاسبه حق بیمه

ارزش اموال بیمه شه ( ارزش کل، اولین خسارت، ارزش توافقی) : میزان حق بیمه که ما به ازای پوشش بیمه‌ای است و بیمه‌گر را قادر می سازد تا درصورت تحقق خطر مورد بیمه (آتش سوزی) خسارت بیمه‌گذار را بپردازد براساس سرمایه بیمه شده محاسبه و بیمه‌گر آن را دریافت می کند. بنابراین بیمه‌گذار باید ارزش مورد بیمه را به طور دقیق ارزیابی و در پیشنهاد بیمه نامه قید کند. محاسبه دقیق ارزش مورد بیمه از بروز موارد زیر جلوگیری می کند:

1- از دیدگاه بیمه‌گذار، او می تواند خسارت خود را به طور کامل دریافت دارد. زیرا براساس شرایط قاعده نسبی اگر مالی به کمتر از قیمت واقعی بیمه شده باشد در صورت تحقق خطر خسارت بیمه‌گذار به نسبت قیمت بیمه شده به ارزش واقعی مورد بیمه کاهش می یابد ( ماده 10 قانون بیمه).

2- از نظر بیمه‌گر، از آنجا که  تنها منبع درآمد او برای ایفا تعهداتش حق بیمه است در صورتی که مالی به کمتر از قیمت واقعی بیمه شود حق بیمه های جمع آوری شده کفاف تعهدات او را نخواهد داد و نمایندگان بیمه نزد کارمزدی کمتر از میزان واقعی آن دریافت می دارند.

بیمه نامه براساس فرست لاس ( اولین خسارت یا اولین آتش سوزی)

در مواردی که محاسبه کل ارزش مورد بیمه به طور دقیق مشکل باشد یا امکان اینکه کل مورد بیمه براثر تحقق خطر بیمه شده از بین برود وجود ندارد. یعنی اموال بیمه شده در سطح جغرافیایی وسیعی پراکنده است و بر اثر حادثه تنها بخشی از ان دچار خسارت می شد. اصولاً در برخی رشته های بیمه نظیر سرقت، امکان اینکه کل اموال به سرقت برود وجود ندارد. معمولاً  در موقع سرقت، آن بخش از اموال بیمه‌گذار که از نظر قیمت، زیاد و از نظر وزن و حجم کم باشد و به سهولت به فروش رود، چشم سارق را می گیرد( مانند پول نقد، جواهر، دوربین عکاسی، ویدیو، اشیای عتیقه، تابلوهای نقاشی و فرشهای گران قیمت). سارق به ندرت به سراغ لباسهای دست دوم، مبل، یخچال، لباسشویی و نظایر اینها می رود. بنابراین بیمه‌گذار نیاز ندارد که کل اموال خود را در قبال خطر سرقت بیمه کند. در اینگونه موارد بیمه‌گذار به اندازه ارزش آن قسمت از اموال که خطر سرقت آنها را تهدید می کند پوشش بیمه‌ای تدارک می بیند. بیمه‌گر نیز از آنجا که تهیه پوشش بیمه اتکایی برای ریسکهای با سرمایه سنگین برایش مشکل ساز است، صدور بیمه نامه براساس فرست لاس را ترجیح می دهد. در بیمه نامه فرست لاس حداکثر تعهد بیمه‌گر در هر خسارت رقمی به مراتب کمتر از ارزش قطعی کل اموال است ولی حق بیمه براساس کل سرمایه محاسبه می شود. از آنجا که تعهد بیمه‌گر کاهش مییابد، مبلغ قابل ملاحظه ای بین 30 تا 40 درصد تخفیف در حق بیمه بیمه‌گر اعمال می کند. نکته جالب توجه اینکه محاسبه میزان تعهد بیمه‌گر در بیمه های فرست لاس معمولاً بر مبنای PML[13] یا EML[14] تعیین می شود. محاسبه PML و EML، کار فنی بسیار پیچیده ای است که تنها برای کارشناسان و شرکتهای تخصصی که می توانند میزان تأثیر کلیه عوامل مؤثر را پیش بینی کنند امکان پذیر است. به همین دلیل است که بیمه‌گران اتکایی در مورد بیمه نامه هایی که بر اساس PML و EML صادر می شوند بسیار حساسند و تنها از آن دسته از بیمه‌گران مستقیم چنین بیمه نامه هایی را می پذیرند که شناخته شده باشند. کم نیستند بیمه نامه هایی که براساس PML و EML صادر شده اند و در هنگام آتش سوزی کلاً از بین رفه اند. در برخی بازارها اگر مشاهده شود که درصد محاسبه شده برای PML یا EML اشتباه بوده بیمه‌گر واگذارنده جریمه می شود. گاهی هم درصد معینی مثلاً 50 درصد را به عنوان حداقل PMLو EML منظور می کنند؛ کمتر از آن قابل قبول نخواهد بود. به هر حال هر تدبیری که اندیشه شود جایگزین محاسبه دقیق نخواهد شد.

PML و  EML

بیمه‌گران با توجه به نوع و ماهیت ریسک آنها را طبقه بندی می کنند و به محاسبه پتانسیل خسارت بر مبنای PML یا EML می پردازند.

گرچه شرکتهای بیمه، برآورد PML را ابزاری در روش پذیرش خطر تلقی می نمایند، نحوه محاسبه و تعریف آن از یک کشور به کشور دیگر و حتی از شرکتی به شرکت دیگر فرق می کند. بنابراین محاسبه PML هر چند بر مبنای اوضاع کلی حاکم بر ریسک صورت می گیرد، برآوردی تخمینی است که در نهایت به نظر مسؤول آن وابسته است. چنانچه دو نفر کارشناس، هر یک به طور مستقل برای تعیین PML یک ریسک را مورد ارزیابی قرار دهند و به نتایج متفاوتی برسند، غیر عادی نخواهد بود. علاوه بر تأثیر عنصر انسانی، عوامل سنجش ناپذیر دیگری وجود دارند که ارائه تعریفی صریح از درجه احتمال و ایجاد مبنایی دقیق برای PML را ناممکن می سازند. اشتباه در محاسبه PML ممکن است نتایج ناگواری در پی داشته باشد. در صورتی که PML ریسکی بیش از حد نازل، در نظر گرفته شود احتمال دارد پس از تحقق خطر و ورود خسارت، بیمه‌گر یا بیمه‌گران اتکایی ناگزیر از پرداخت مبالغی باشند که از حدود معمول فراتر رود، در حالی که هیچ کدام، نه بیمه‌گر مستقیم و نه بیمه‌گر اتکایی، حق بیمه متناسب با ریسک را دریافت نکرده اند. برای مثال PML ریسکی 60 درصد برای خطر آتش سوزی محاسبه شده ولی بر اثر حادثه آتش سوزی کلاً از بین رفته است، یعنی PML این ریسک 100 درصد بوده که اشتباهاً 60 درصد محاسبه شده است. بنابراین برای جلوگیری از بروز اختلاف و استنباط مختلف در قرارداد اعم از قرارداد بیمه و قرارداد بیمه اتکایی، طرفین قرارداد باید مفهوم مشترکی را که براساس آن قرارداد تنظیم شده در متن آن ذکر نمایند. اصطلاحات متعددی برای بیان حداکثر خسارتی که ممکن است براثر تحقق یک خطر به مورد بیمه وارد شود وجود دارد. به دو مورد از متداول ترین آنها اشاره کردیم (PML، EML) که MEL[15] و MPL[16] را هم باید به این دو بیفزاییم. حقیقت این است که امروزه برای سه حرف P، M و L تعاریف و استنباط متفاوتی وجود دارد. برخی بر این باورند که مفهوم حرف «P» ( حرف اول probale) احتمال است در حالی که عده ای عقیده دارند مفهوم آن امکان است ( حرف اول possible) و بین این دو تفاوت قایل هستند. به هر حال همانطور که اشاره شد تعریف مورد نظر برای طرفین قرارداد باید واضح و بدون ابهام باشد. تعاریف زیر مفاهیمی هستند که اغلب در بازار بیمه اروپا و به ویژه در شرکت بیمه اتکایی  سویس ( سویس ری) مورد استفاده قرار می گیرند:

PML: حداکثر خسارت در حالتی است که آتش سوزی واقع شود و هیچ یک از سیستمهای اطفای حریق نتواند به وظایف خود عمل کند و آتش سوزی خود به خود با مانع برخورد نماید یا موادی برای سوختن باقی نماند و آتش خاموش شود.

EML : حداثر خسارت برآورد شده. براساس این تعریف تصور می شود که در صورت وقوع آتش سوزی، مورد بیمه در حالت عادی و نرمال فعالیت خود قرار دارد و کلیه تأسیسات و سیستمهای اطفایی در حد مورد انتظار مورد استفاده قرار می گیرند و موثر واقع می شوند و شرایط، غیر عادی و اتفاقی نیست. در آن صورت چه میزان خسارت وارد می شود؟

دو تعریف مذکور که معلق به سازمان اروپایی CEA[17] است عوامل متعددی نظیر هزینه ثابت،

دامنه و وسعت آتش سوزی، تمرکز اموال ارزشمند در یک نقطه، فاصله و ارتفاع ساختمانها وجود در و دیوار ضد حریق، نوع تولید، خطرهای بیمه شده و نظایر آن در محاسبه میزان MPL و EML مؤثرند. معمولاً MPL و EML براساس ارزشهای موجود و مبلغ بیمه شده انجام می گیرد. به محض اینکه سرمایه و ارزش اموال افزایش یا کاهش یابد یا ریسک از نظر ساختمانی تغییر پیدا کند یا مراحل تولید تغییر نماید ( تولید محصول جدید)، ضروری است که MPL و EML مجدداً محاسبه شوند و هر دو سال یک بار مورد بازنگری قرار گیرند.

 بیمه به ارزش کمتر از قیمت حقیقی[18]

اگر در زمان وقوع خسارت ثابت شود که قیمت واقعی بیشتر از مبلغ بیمه شده است، قاعده نسبی اعمال می شود ( ماده 10 قانون بیمه).

مبلغ بیمه شده × خسارت

=

خسارت قابل پرداخت

ارزش واقعی

مثال:

خسارت                              000/000/1ریال

مبلغ بیمه شده                               000/000/5ریال

 قیمت حقیقی                               000/000/10 ریال

000/500 =

000/000/5*000/000/1

= خسارت قابل پرداخت

000/000/10

 بنابراین قیمت  بیمه شده باید با ارزش واقعی مورد بیمه یکسان باشد. البته این توضیح لازم است که بیمه نامه اولین خسارت به عنوان بیمه شده به کمتر از مبلغ حقیقی به شمار نمی آید. بنابراین، دربیمه نامه های اولین خسارت برای جلوگیری از عدم دریافت کامل خسارت از طرف بیمه‌گذار رقمی که به عنوان حداکثر تعهد بیمه‌گر در این نوع بیمه نامه ها در نظر می گیرند باید براساس امکان حداکثر خسارت یا حداکثر خسارت احتمالی تعیین شود. برای جلوگیری از صدور بیمه نامه به مبلغ کمتر از قیمت واقعی، رعایت موارد زیر ضروری است:

1- کارشناسان حرفه ای، باید تا حد امکان  اموال بیمه شده را به طور کامل ارزیابی کنند.

2- افزایش ارزش مورد بیمه در طول مدت اعتبار بیمه نامه، برای صدور الحاقیه به اطلاع بیمه‌گر برسد.

3- هر سال در موقع تجدید بیمه نامه، ارزش اموال بیمه شده مورد بازنگری قرار گیرد.

4- اموال جدید طی الحاقیه به بیمه نامه اصلی اضافه شود.

5- شرایطی برای تعدیل سرمایه بیمه شده در طی مدت اعتبار بیمه نامه در قرارداد پیش بینی شود( بر مبنای تغییر شاخص خاص یا افزایش مبلغ بیمه شده به طور خودکار).

مدت بیمه

بیمه نامه آتش سوزی که شرکت بیمه براساس پیشنهاد بیمه‌گذار صادر می کند مدت آن معین است و بیمه‌گر خسارتهای وارده بر اموال بیمه شده در آن مدت معین را که ناشی از تحقق خطرهای مورد بیمه باشد جبران می کند. معمولاً این مدت 12 ماه است که به آن بیمه نامه های یکساله[19] اطلاق می شود. اولین مدت زمان بیمه نامه ممکن است مازاد بر یک سال باشد که در این صورت بیمه‌گذار باید افزون بر حق بیمه سالیانه، حق بیمه مدت مازاد بر یک سال را به صورت روزشمار[20] بپردازد. بیمه نامه هایی که برای مدت کمتر از 12 ماه صادر شوند بیمه نامه های کوتاه مدت[21] نامیده می شوند مگر اینکه بنا به دلایل خاصی، در پی بیمه نامه کوتاه مدت، بی درنگ همان بیمه نامه برای مدت یک سال بعد تمدید شود که در این صورت مقررات ویژه بیمه نامه کوتاه مدت در مورد چنین بیمه نامه ای اعمال نمی گردد. حق بیمه بیمه نامه های کوتاه مدت تا حدودی بیشتر از حق بیمه بیمه نامه های یکساله است. معمولاً براساس یک قاعده کلی، شرکتهای بیمه درصد مابه التفاوت حق بیمه یکساله با حق بیمه روز شمار را به حق بیمه روز شمار اضافه می کنند و حق بیمه کوتاه مدت به دست می آید دلیل آن افزایش حجم کار و هزینه های بیمه‌گر و همچنین کاهش میزان نقدینگی در دست بیمه‌گر است. افزون بر این، بیمه‌گر با ریسکهای انتخابی مواجه است. بدین صورت که  بیمه‌گذار زمانی مبادرت به اخذ بیمه نامه می کند که اموال و کالاهای مورد بیمه در معرض خطر جدی قرار گرفته است.بنابراین محقق به دریافت حق بیمه بیشتری است تا بتواند پاسخگوی خسارتهای احتمالی باشد و گرنه قادر به جبران تعهدات خود نخواهد بود. مانند بیمه نامه آتش سوزی محصولات کشاورزی که میزان خطر بعد از چیدن محصول بسیار بالاست و در این موارد شرکت بیمه فقط در مقابل اخذ حق بیمه یک سال تمام بیمه نامه صادر می کند. بیمه نامه های کوتاه مدت معمولاً برای کالاهای انبار شده در انبارهای عمومی، سردخانه ها، ساختمانهای در حال تأسیس و موارد مشابه صادر می شود. در مقابل بیمه نامه های کوتاه مدت، بیمه نامه های بلندمدت قرار دارند که برای مدت دو سال یا بیشتر صادر می شوند. در این موارد از آنجا که هزینه های بیمه‌گر کاهش می یابد شرکت بیمه کاهش در هزینه را با توجه به مدت بیمه برای بیمه‌گذار هم منظور می کند و البته باید حق بیمه یکجا قبلاً پرداخت شود در این موارد بیمه‌گر تعهد خود را محدود به بیمه نامه های کم خطر می کند. استفاده از این نوع بیمه نامه برای بیمه منازل مسکونی متداول است. به همین سبب معمولاً طرفین قرار داد ( بیمه‌گذار و بیمه‌گر) فهرست و شرایط خاصی را در متن بیمه نامه می گنجانند که ارزش مورد بیمه به طور خودکار به میزان درصد افزایش سطح قیمتها یا نرخ تورم یا هر عامل دیگر که سازمانهای ذی ربط مانند بانک مرکزی اعلام می کنند افزایش پیدا کند. در این صورت بیمه‌گر در موقع تجدید بیمه نامه براساس شرایط مربوط، مبلغ مورد بیمه را افزایش می دهد.

بیمه به قیمت بیش از ارزش حقیقی مورد بیمه ( بیمه مضاعف)[22]

اگر مبلغ بیمه شده بیش از ارزش حقیقی مورد بیمه باشد از آنجا که بیمه نباید و نمی تواند دارای سود و منفعت برای بیمه‌گذار باشد، در صورت تحقق خطر مورد بیمه، حداکثر خسارت پرداختی به بیمه‌گذار به قیمت واقعی خواهد بود نه بیش از آن. در این مورد، ماده 17 شرایط عمومی بیمه آتش سوزی ایران مصوب 27/8/1366 شورای عالی بیمه چنین مقرر می دارد:

« ماده 17- بیمه مضاعف

اگر تمام یا قسمتی از اموال بیمه شده موضوع این بیمه نامه به موجب قرارداد دیگری و برای همان خطر و مدت نزد بیمه‌گر دیگری بیمه شود بیمه‌گذار ملزم است مراتب را بدون تأخیر و با ذکر نام بیمه‌گر جدید و مبلغ بیمه شده به اطلاع بیمه‌گر برساند.

در صورت وقوع حادثه، مسئولیت بیمه‌گر به تناسب مبلغی که خود بیمه کرده با مجموع مبالغ بیمه شده می باشد.

چنانچه اموال بیمه شده تحت بیمه نامه دیگری مانند بیمه نامه باربری که قبل از شروع بیمه نامه حاضر تنظیم گردیده بیمه شده باشد مسئولیت بیمه‌گر فقط نسبت به قسمتی خواهد بد که به وسیله بیمه نامه مقدم تأمین نشده است.»

 پیشنهاد[23] بیمه نامه

پیشنهاد بیمه نامه از طرف بیمه‌گذار می تواند به صورت شفاهی یا کتبی بدون هیچ گونه تشریفات ویژه انجام پذیرد. در عمل معمولاً پیشنهاد از طرف بیمه‌گذار با تکمیل فرم پیشنهاد ارائه می شود.

عناصر تشکیل دهنده فرم پیشنهاد

نماینده :

برای انواع معاملات بیمه‌ای باید با واسطه های بیمه از جمله نماینده آشنا شد. نماینده باید نهایت حس نیت خود را هنگامی که از طرف و به نام بیمه‌گذار اقدام به اخذ بیمه نامه می کند به کاربرد. هرگونه اظهار خلاف واقع یا اظهاراتی در خصوص مورد بیمه که در اتخاذ تصمیم بیمه‌گر برای قبول یا رد پیشنهاد مؤثر باشد همان اثر را دارد که زمانی که پیشنهاد دهنده خود به تنظیم پیشنهاد بیمه اقدام می کند لذا نماینده باید فرم پیشنهاد را به طور کامل تکمیل کند. البته این اشاره لازم است که نماینده بیمه از طرف شرکت بیمه نمایندگی دارد و به نام آن شرکت بیمه های مختلف را به بیمه‌گذار معرفی می کند.

پیشنهاد دهنده[24] :

 پیشنهاد دهنده در حقیقت شخصی است که پیشنهاد بیمه را ارائه می دهد ( شخصی که فرم پیشنهاد را امضا می کند) و باید دارای نفع بیمه پذیر باشد.

اظهارات واقعی درباره مورد بیمه[25]

اظهاراتی است که تصمیم بیمه‌گر با توجه به آنها در مورد پذیرش یا رد پیشنهاد تحت تأثیر قرار می گیرد. موارد زیر در اتخاذ تصمیم بیمه‌گر مؤثر است:

1- محل استقرار مورد بیمه.

2- صورت ریز اموالی که تحت پوشش قرار می گیرند.

3- مبلغ بیمه شده.

4- بیمه نامه های دیگر در خصوص اموال مورد بیمه.

5- سابقه خسارت.

6- رد پیشنهاد بیمه از طرف بیمه‌گر دیگر.

7- خطرهای مورد پوشش.

8- شروع و مدت پوشش بیمه‌ای.

9- امضای پیشنهاد دهنده.

نمونه پرسشهایی که پیشنهاد دهنده برای اخذ بیمه نامه آتش سوزی، خطرهای تبعی یا عدم النفع باید به آنها پاسخ دهد:

1- چه مدتی در این محل یا در محلهای دیگر به این حرفه اشتغال داشته و دارید.

2- سیستم روشنایی و گرم کننده محل و تأسیسات آب رسانی.

3- چه نوع مواد سوختنی، چه مقدار و در چه محلی نگهداری می شود.

4- شرح خط تولید یا نیروی محرکه.

5- تعداد کارکنان.

6- سیستم ثبت انبار، فروش، نحوه و زمان حسابرسی و نام و آدرس حسابرس.

7- آیا اموال بیمه شده در معرض خطرهای طوفان و سیل قرار دارند یا نه.

8- خصوصیات و ارزش اموالی که در زیرزمین نگهداری می شوند.

9- چه اقدامهای ایمنی برای حفاظت اموال نگهداری شده در محوطه باز و زیرزمین انجام می گیرد.

10- آیا قبلاً چنین پیشنهادی از طر بیمه‌گر دیگر رد شده یا نه یا اینکه برای صدرو بیمه نامه، شرکت بیمه شرایط ویژه ای را درخواست کرده و اگر بیمه نامه ای موجود بوده و فسخ شده علت آن را شرح دهید.

11- آیا اموال و محل کار و کسب شما در مقابل خطر یا خطرهایی که در این پیشنهاد ذکر شده دارای پوشش بیمه‌ای هستند یا نه؟ در صورت پاسخ مثبت، نام شرکت بیمه را قید کنید.

12- مشخصات کامل خسارتهایی را که در خصوص مورد بیمه در مقابل خطرهای مورد درخواست اتفاق افتاده ذکر کنید.

13- آیا شغل و حرفه شما با خطر شکستن ماشین مواجه است یا نه؟

14- آیا شغل و حرفه شما موجب خسارت به ساختمان و اموال دیگری می شود یا نه؟