تحقیق مقاله قلمزنی و شیوه ها و مراحل مختلف آن

مقدمه:

صنایع دستی ایران بخصوص هنر فلزکاری که مورد گفتگوی ماست، تجلیگاه سنن، آداب و رسوم قوم ایرانی است. گرچه در متن تاریخ ایران به هنر، بویژه هنر فلزکاری، توجه زیادی نشده است و بدین لحاظ چهره‌های بسیاری از هنرمندان بخصوص فلزکاران را غبار فراموشی فراگرفته است، اما شاهکارهای بجا مانده گواهی پرمعنی از اندیشمندی و سختکوشی آنان در آفرینش هنرهای ارزنده ایرانی است.

هدف تاریخ هنر عبارت است از شناخت و ارزیابی هنر، از هر زمان و مکانی که آمده باشد و با هر دستی که ساخته شده باشد در خارج از عرصه فرهنگ، دو اصطلاح هنر و تاریخ این چنین تنگاتنگ درکنار یکدیگر قرار نمی‌گیرند. مردم غالباً تاریخ را سند و تفسیر کارهای گذشته انسان و هنر را- بدرستی- چیزی موجود در برابر قوای بینایی و لامسه می‌پندارند، که البته رویدادهای از یاد رفته و محو شده‌ای که اجزای تشکیل دهنده تاریخ به شمار می‌روند چنین نیستند. واقعیت این است که اثر هنری، بدلیل مرئی و ملموس بودنش، گونه‌ای رویداد پایداری کننده است. این اثر در زمان و مکانی خاص و به دست اشخاصی خاص آفریده شده است، حتی اگر ما همیشه آگاهی درستی درباره زمان و مکان و آفریینده آن نداشته باشیم. این اثر با آنکه آفریده‌ای متعلق به روزگاران سپری شده است، در زمان حال به حیاتش ادامه می‌دهد و تا مدتهای طولانی از روزگار خوش باقی می‌ماند[1].

تاریخچه:

اشیاء و آثار زیادی که بوسیله اجتماعات باستانی چه در طول دورانهای پیش از تاریخ و چه در دورانهای تاریخی در محل استقرار آنها چه در غارها، تپه‌های باستانی، یا ابنیه تاریخی بر جای و به یادگار باقی مانده است بخوبی ثابت می‌نماید که بشر علاقه، شوق و استعداد خاصی برای تولید نمودن اشیاء ظریف و زیبا داشته و رهگذر بنا به اقتضاء و امکان و تسهیلات موجود در هر زمان اثر و نمونه‌ای برجای گذارده است. نقاشی‌های جالب و زیبای غارهای باستانی در نقاط مختلف جهان، تزئینات ظریف و قابل توجهی که بر روی ادوات و ابزارهای استخوانی دوران پیش از تاریخ به کار گرفته شده است، ادوات ظریف و زیبای ساخته شده از سنگهای مختلف که همگی باقیمانده از دورانهای اولیه‌ایست که بشر به صورت غارنشینی به زندگانی خود ادامه می‌داده صحبت این فرضیه را ثابت نموده و نمایشگر این طبیعت عمومی افراد انسانی از نظر گرایش به زیبایی و زیباپسندی و توجه بدین نکته می‌باشد.

در دورانهای گذشته در طول سیر تکامل تمدن و فرهنگ و هنر بنابر امکانات موجود و قدرت و امکان دست‌یابی به منابع اولیه و خام در طبیعت و طرز استفاده از آن، مواد مختلفی چه بصورت اصلی در طبیعت و چه بصورت تولیدی و مصنوعی برای ساختن زیورآلات و ابزار و ادوات و اشیاء نفیس و تزئینی بکار گرفته شده است. این مواد طبیعی یا صنعتی جلب توجه هنرمندان و صنعتگران با استعداد را نموده و از آنها اشیاء مختلفی را بوجود آورده‌اند. اگر چه کشف این گونه ساخته‌های دست بشر متعلق به آن دورانها، با توجه به پیشرفت صنعت و تکنیک عصر حاضر شاید خاصی نداشته باشد، ولی با در نظر گرفتن زمان و هنگام تولید و تکنیکهای اولیه موجود در آن زمان بیانگر پیشرفت خاص و استعداد قابل توجه سازندگان آنها بوده و مراحل اولیه پیشرفت هنر و صنایع را معرفی می‌نمایند. هم‌چنین از طرف دیگر با توجه به امکانات زمان،‌ انتخاب و اهمیت هر ماده خاص، برای ساختن این گونه آثار در دورانهای مختلف متفاوت بوده است.

در آن هنگام که بشر زندگانی دوران جمع‌آوری غذا را پشت سر گذارده و از زندگانی غارنشینی به تدریج به مرحله زندگانی استقرار در دهکده‌ها رسید، از نظر امرار معاش و تهیه مایحتاج روزانه زندگی آرامش و تأمین بیشتری بدست آورد. تکثیر وتولید مواد غذایی از طریق کشاورزی فرصت و فراغت بیشتری در شبانه‌روز برای بشر بوجود آورد. این فرصت اضافی در راههای دیگری منجمله ساختن ادوات تزئینی و یا تزئینی نمودن ادوات و ابزارهای عادی احتیاجات زندگی روزمره بکار گرفته شد. نمونه این نحوه فعالیتهای تزئینی در اشیائی مانند کاسه‌های سنگی تزئین شده با نقوش کنده و یا برجسته که از این دورانها باقیمانده است مشاهده می‌گردد. علاوه بر مواد طبیعی مانند سنگ و چوب و استخوان که برای ساختن اشیاء، ابزار و ادوات ساده در اختیار جوامع اولیه بشری وجود داشت،‌انسان در همان مراحل اولیه استقرارهای کشاورزی و دهکده‌ای به رفر ساختن ظروف سفالی برای نگاهداری مایعات و سایر مواد پی برد. با وجودیکه ظروف و اشیاء سفالی در ابتدا بسیار ساده و برای استفاده زندگانی عادی و روزمره بکار می‌رفت به زودی در ساختن این ظروف تزئینات خاص چه از نظر شکل و چه از نظر نقش بخصوص با پیشرفت تکنیک سفالگری بوجود آمد و سفالگران به ساختن ظروف سفالین با نقوش تزئینی به رنگهای مختلف و یا با نقوش کنده و یا برجسته شروع نمودند.

پس از گذشت این دوران که استعداد هنرمندان بیشتر بر روی ساختن نمونه‌های ظروف سفالین زیبا و متناسب بکار می‌رفت بتدریج اجتماعات بشری با پیشرفت تکنیک به کشف فلزات دست یافتند و این پدیده مهم و ماده جدید که از مقاومت و دوام بیشتری برخوردار بود بجای سفال مورد استفاده هنرمندان قرار گرفت و استعداد هنرمندان بیشتر بر روی این ماده جدید تجلی نموده است. از دورانهای بس قدیم یعنی حتی از دوران دیرینه سنگی (حجر قدیم) که اجتماعات غارنشین و اولیه برای ساختن ادوات خود از سنگ استفاده می‌نمودند بتدریج صنعتگران اولیه تجریبات خاصی نسبت به انواع سنگها و طرز استفاده از آنها برای ساختن ابزار مختلف بدست آوردند و در طول این تجربیات بود که بشر بتدریج آگاهی خاص نسبت به سنگ فلزات که بصورت اولیه در طبیعت وجود داشتند بدست آورد. در طول دوران نوسنگی (حجر جدید) نیز صنعتگران آشنایی خاص با سنگ فلزات بدست آورده و بتدریج طرز استخراج فلز را از این سنگ های فلزی طبیعی بطریق ابتدایی و اولیه و با کوبیدن آنها بسدت آرودند. استخراج فلز و استفاده از آن در کشورها ما ایران در همان دورانهای اولیه بسیار پیشرفت نمود و بقایا و آثار مس استخراج شده بوسیله کوبیدن یا چکش زدن در حفاریها تپه دهلران در دشت خوزستان که قدمت آن بحدود هزاره هشتم پیش از میلاد مسیح می‌رسد کشف گردیده است.

بلافاصله پس از استخراج فلز از طریق حرارت دادن سنگ فلز و ذوب نمودن آن و درک اهمیت آن ماده در ساختن ابزار و ادوات و سایر وسایل زندگانی، بشر به فعالیت دامنه‌داری برای پیشرفت در این تکنیک دست زد و بتدریج فلز یکی از مهمترین مواد در زندگانی صنعتی اجتماعات انسانی گردید.

و هنرمندان صنعتگران که این ماده جدید را از هر حیث برای تجلی هنر و استعداد خود مناسب‌تر می‌دیدند آنرا بتدریج بخصوص در موارد تزئینی جایگزین موادی چون چوب، استخوان و یا سفال قرار دادند. در اواسط هزاره دوم پیش از میلاد فلز در سطح وسیعی در زندگانی بشر در خاور نزدیک و خاورمیانه رواج یافته بود و یکی از مهمترین مواد در زمینه صنعت و تکنیک قرار گرفت و ادوات و ابزار، سلاح‌های جنگی، و ادوات و اشیاء تزئینی و بخصوص جامهای تزئینی از فلزات معمولی مانند مفرغ و فلزات قیمتی مانند طلا و نقره ساخته شد[2].

در حدود 2500 تا 1500 سال ق.م با کشف اتفاقی قلع، عصر مفرغ آغاز شد و صنعتگران توانستند با ترکیب مس و قلع به ماده اولیه مقاومتری که خواص مس را نیز دارا بود، دسترسی یابند و این چنین بود که مفرغ کاری به صورت یکی از برجسته‌ترین صنایع بشری درآمد.

عنصر آهن، اگر چه از نیمه اول هزاره سوم ق. م در بین‌النهرین، آسیای صغیر (و احتمالاً مصر) شناخته شده بود ولی به علت دیرگداز بودن و عدم قابلیت چکش‌خواری و تغییر شکل عملاً نتوانست در صنعت آن زمان جایی برای خود باز کند تا اینکه در فاصله 1500 تا 550 سال ق. م با کشف راههای تبدیل آهن به فولاد که ظاهراً برای نخستین بار در ارمنستان توسط صنعتگران آن سامان انجام شد، آهن نیز برای ساخت انواع وسایل مورد استفاده انسان قرار گرفت.

در حدود 1000 سال ق. م صنعت ساخت وسایل آهنی پیشرفت چشمگیری کرد و انسان موفق به ساختن سلاحهای جنگی و تدافعی، ابزار شکار و همچنین لوازم کشاورزی با عنصر تازه یافته شد، اما در ساختمان این اشیاء شکل قالبی اشیاء مفرغی حضوری محسوس داشت.

هنر فلزکاری پس از ظهور اسلام:

در طول دو قرن اولیه اشغال ایران که آئین شرع اسلام بر جامعه ایرانی حکمفرما بود، موازین و مقررات حاکم بر جامعه تا چند دهه باعث سلب نبوغ و قدرت خلاقیت هنرمندان ایرانی شد. چنین وضعی هنرمندان را از تجلیات هنری بازداشت و به علت پراکندگی و مهاجرت آنان هنر ظریف فلزکاری به دست فراموشی سپرده شد.

اعراب که خود از هنر و صنایع ظریفه بی‌بهره بودند، به علت نهی دین، اکل و شرب در ظروف زرین و سیمین را حرام می‌شمردند. مضافاً ساخت هرگونه اشیاء را به صورت مجسمه در پرهیز از بت‌پرستی یا ترسیم نقوش جانداران را بر روی ظروف و اشیاء فلزی و همچنین بر در و دیوار بناهای مساجد تحریم کردند. سختگیری حکام شرع و محتسبان در اجرای احکام، آنچان شدید بود که صاحبان کار و پیشه هنری از ترس جان و مال خود ندرتاً به خلق یا تولید آثار هنری می‌پرداختند. به کلامی دیگر هنر و هنردوستی و هنرمندی در این زمان تا مدتی در جامعه ایران راه زوال پیمود و به بوته فراموشی سپرده شد.

ولی شکست و انقراض دولت ساسانی به دست اعراب مسلمان، و سلطه آنان بر ایرانیان نتوانست موجب خفقان روح ایران در خلق آثار هنری شود. هنر آفرینان ایرانی پس از ثبات وضع و ایجاد آرامش و طلوع حکومتهای ملی از پس ابرهای تیره، از گوشه و کنار ایران پدیدار شدند تا قریحه ملی و نژادی خود را به منصه بروز رسانند. این هنرمندان نتوانستند از فلزاتی دیگر چون آهن، مفرغ، مس و برنج ظروف و اشیاء نفیسی بسازند که همگی نشانی از غنای ذوق و قریحه نژادی سازندگان آنها است.

پس از افول اغتشاشات و هرج و مرجها فلزکاران این عصر اسلوب و روش فلزکاران ساسانی را سرمشق کارهای خود قرار دادند؛ چه شیوه و سبک هنر ساسانی پس از استیلای اعراب هنوز در شمال خراسان و ماوراءالنهرین باقی بود. شاید همین دوام که تا دوران حکومت شاهان و امرای محلی مانند طاهریان، صفاریان، آل‌زیاد، آل بویه، سامانیان- که از مشوقان هنر ایرانی بودند- و بالاخره سلجوقیان کشیده شد و در دگرگون ساختن نیروی مهاجم کمک کرد، و نیز تشویق شاهان و امیران ایرانی که در این زمان در مقابل اعراب قد برافراشتند، فلزکاران ایرانی را ترغیب به ساختن ظروف و اشیایی کرد که گویی برای افراد عادی ساخته نشده و منحصراً به کار شاهان و امیران و بزرگان می‌آمده است. ترکیب و روح هنری این آثار که برخی از آنها در موزه‌ه ا و بعضی در مجموعه‌های خصوصی جمع‌آوری شده‌اند، نیروی تخیل و قدرت فکر و تسلط ماهرانه استادانه ایرانی را به بیننده نشان می‌دهد.

بیشترین اشیا فلزی باقیمانده پس از ظهور اسلام عبارتند از: تنگ، سینی، مشربه، قاب قرآن، شمعدان، جامهای مفرغی، عودسوز، لگن، ظروف نقش‌دار برنجی و مسی. هنرمندان ایرانی ظروف و اشیاء فلزی را طلاکوب و نقره‌نشان می‌ساختند، و یا آنها را به صورت مشبک و مرصع به خواستاران هنر عرضه می‌کردند.

فلزکاران این عصر استثنائاً ظروف و اشیاء دیگری از زر و سیم با نقوش و تصاویر انسان و جانوران جهت بزرگان و امیران می‌ساختند و آنان بآسانی در خلوت قصور و سراهای خود، به اتکای قدرت خاصه خویش از احکام شرع سرپیچی کرده، از این ظروف استفاده می‌کردند. تعدادی از این اشیاء که ضمن حفریات و کاوشهای زیرزمینی یافت شده و امروزه زینت‌افزای موزه‌ها هستند، گوای ادعای ماست[3].

چگونگی استخراج فلز در دوران کهن:

فلزکاری (متالوژی)

پیش از آغاز بیان باید دانست کلمه «فلزکاری» شامل معانی فن استخراج فلز، ذوب فلز، ریخته‌گری و آهنگری است. طبق مدارک تاریخی ایرانیان نخستین مردمانی بودند که به علت دسترسی به کانهای بزرگ و غنی مس در نقاط مختلف کشور این فلز را می‌شناختند؛ و احتمالاً اولین تولید کننده، مصرف کننده و صادر کننده لوازم مسی در دنیای پیش از تاریخ بوده‌اند. به طوری که از قرائن و آثار بدست آمده، کاوشهای آزمایشگاهی، و تجزیه کربن 14 آثار کشف شده معلوم می‌شود ذوب مس و تخلیص آن توسط ایرانیان لااقل از پنجهزار سال پ. م معمول شد. در خراسان احتمالاً از هزاره چهارم، در ایلام از هزاره سوم، در کردستان و لرستان و آذربایجان از 3500 سال پ. م. این فلز برای ساخت لوازم زندگی و ملزومات جنگی و آثار هنری به کار گرفته‌اند. معادن مس در فلات قاره ایران در کوههای سهند، قره‌داغ، انارک، کوههای قفقاز، دامغان، سرچشمه در نزدیکی کرمان، بافق، طالمسی (مخفف طلاومس) در کویر لوت، نائین، تل یحیی و زاگرس بطور مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند.

طبق آزمایشهایی که در معادن مس طالمسی در کویر لوت انجام شده است، در عمق 80 متری این معادن، سنگهای معدنی در هر مترمکعب در حدود 350 کیلوگرم مس داشته‌اند که از لحاظ عیار، از غنیترین کانهای دنیا شناخته شده‌اند. سنگ مس معادن سرچشمه ظرفیتی در حدود 800 میلیون تن با عیار 12/1% دارد که در نوع خود کم‌نظیر است.

فلز کاری مفرغ:

چون مس به علت نرمی برای ساخت ابزار معمولی و آلات جنگی فلز مناسب و مقامی نیست، فلز کاران عهد‌ کهن درصدد ترکیبی از فلزات برآمدند تا با به کاربردن آن بتوانند نیازهای زندگی خود را برآورده سازند.

به قول اغلب تاریخ‌نویسان، برای اولین بار سومریها در بین‌النهرین در حدود 3500 سال پ. م. مفرغ را شناختند و مورد استفاده قرار دادند. مس و قلع نرم و غیرمقاومند؛ ولی از ترکیب ایندو، فلزی سختر و مقاومتر ساخته شد که خواسته بشر آن دوران را برآورده می‌کرد. گرچه از چهار هزار سال پ. م. بشر عهدکهن با ذوب انواع سنگهای معدنی توفیق ساخت نوعی مفرغ را یافت، ولی به علت ناخالصیهای ترکیبات، نتیجه مطلوب حاصل نشد. همانطور که ذکر شد بعدها با ترکیب مس و قلع، مفرغ را که فلزی مقاوم و سختر است، برای رفع نیازهای صنعتی و هنری به کار گرفتند و بوسیله قالبهایی از ماسه و سنگ و سفال به ساخت اشیاء مفرغی پرداختند.

فلزکاری طلا

طلا فلزی است که در طبیعت مانند نقره و مس به صورت خالص هم یافت می‌شود. هنوز مشخص نشده است که بشر اولیه طلا را نخست شناخت و مورد مصرف قرار داد، یا مس را. بسیاری از باستانشناسان غربی معتقدند که هندیان پیش از سایر ملل به استخراج طلا دست یافته‌اند. برخی دیگر بر این عقیده‌اند که مصریان اولین بار سنگهای حاوی طلا و نقره را از معادن خود استخراج کرده‌اند.

بیشتر پژوهشگران بر این اعتقادند که بشر اولین بار ذرات درخشان طلا را در لایه ماسه های کنار رودخانه ها یافت؛ این ذرات از جدار معادن طلا به رودخانه ها راه می یافت. طلا به علت سنگینی وزن مخصوص خود، ته نشین می شود و رسوب می کند و به آسانی به وسیله شستشوی از مواد خارجی جدا شده و از طریق ذوب به صورت شمش در می آید. طرز استخراج طلا از سنگهای معدنی نیز آسانست؛ با آسیاب دستی سنگ معدن را خرد می کردند، و با شستشو، به علت رسوب ذرات طلا، ناخالصی ها را از آن جدا می کردند، و سپس طلا را به صورت شمش در می آورده اند.

از آثار باقی مانده معلوم می شود که در دوران پیش از تاریخ از معادن طلای موته که بین کاشان و مورچه خورت و اصفهان قرار دارد استفاده می شده است. تاریخ فعالیتهای فلزگری در این ناحیه به شش هزار سال پ. م. می رسد.

ایرانیان در دوران هخامنشی و سلوکیان طلا را به مقدار زیاد برای ساخت ظروف زرین و زیور آلات مورد مصرف قرار می دادند. علاوه بر استخراج داخلی، از مصر و مملکت سکاها از راه بلخ، و همچنین از هند این فلز را وارد کشور می کردند و بیشترین مقدار آن پس از تبدیل به ظروف و لوازم و زیورآلات، به سایر کشورها صادر می شد.

آثار به دست آمده در تپه های حسنلو، مارلیک، کلاردشت، همدان، گنجینه جیحون در شمال خراسان، و حفاریهای تخت جمشید همه حاکی از مصرف بسیار این فلز کمیاب و پرارزش در آن دوران است؛ اما بر ما معلوم نیست که بیشترین مقدار فلز را در ایران استخراج می کردند، یا از خارج وارد می کردند علاوه بر معادن موته، معادن طلا در دوران کهن و عصر هخامنشیان در همدان، تبریز، کوه زر در نزدیکی دامغان، آستانه در نزدیکی اراک و کردستان وجود داشتند.[4]

فصل اول

خواص فلزات

خواص و ویژگیهای عمومی فلزات

فلزات از دوام و استحکام قابل ملاحظه ای برخوردارند.

فلزات قابلیت ذوب و تورق دارند و امکان استفاده مجدد از آنها وجود دارد.

فلزات قابلیت شکل پذیری داشته و از قدرت چکش خواری خوبی برخوردارند.

فلزات دارای انواع گران قیمت چون طلا و نقره و انواع ارزان قیمت چون مس و قلع و حتی نوع مایع مانند جیوه هستند.

از امتزاج فلزات با یکدیگر آلیاژ به دست می‎آید و از آلیاژهای مهم که به ویژه در فلزکاری و هنرهای مرتبط با فلز کاربرد فراوان دارند باید از «مفرغ» (= برنز) که از ترکیب مس و قلع و «برنج» که از ترکیب مس و روی و نیز از «ورشو» که از ترکیب نیکل و مس و قلع و … به دست می آید، نام برد.

از اهمیت فلزات همین بس که دوره های مختلف تمدن بشری را با فلز خاصی که در هر دوره کشف شده و از اعتبار بیشتری برخوردار شده است، نام گذاری کرده اند و می دانیم نخستین عصر، «عصر مس» نام گذاری شده است و در ضمن دوره های دیگری از ادوار تمدن را با فلزات یا آلیاژهایی همچون مفرغ، آهن، فولاد و … نام‌گذاری کرده اند.

از ویژگیهای منفی فلزات، اکسید شدن تدریجی در مجاورت هوا و زنگ زدگی آنهاست.

اکثر فلزات در مجاورت هوا به تدریج دچار زنگ زدگی شده و همچنین با اکسیژن موجود در هوا ترکیب و اکسید می شوند، گفتنی است که مس، رایج ترین فلز مورد استفاده در هنرهای مرتبط با فلز و برنج عمده ترین آلیاژ مصرفی در «هنر- صنعت» فلزکاری است.