مقدمه
فلسفه های آ. پ، هدفها و ارزشهایی را بررسی می‌کنند که نظامهای تربیتی متضمن آنها هستند و آنها را رشد و گسترش می دهند. هرگونه تربیت یقیناً و طبعاً دارای مبنای فلسفی است که همه فعالیتهای مدیران و معلمان در مقاطع مختلف آموزشی حتما از آن «مبنای فلسفی» متاثر خواهند شد و نگرش و گرایشهای ایشان را نسبت به امور و مسایل و کارکردهای تربیتی در جامعه به ویژه در محیطهای آموزشی، آنان را «فلسفه تربیتی» می خوانیم بدیهی است که چگونگی (وسعت و عمق) فلسفه تربیتی هر معلم، چگونگی فعالیتهای تربیتی (تربیت و تدریس و مدیریت آموزشی) او را تعیین می‌کند.
هر فلسفه تربیتی (فلسفه آ. پ) معمولاً پیشگامی دارد که «فیلسوف» آن نامیده می‌شود او کسی است که بیش از سایر متفکران به امر آ. پ پرداخته، وسیع تر و عمیق تر ازآنها درباره آ.پ اندیشیده و نظرها یا آرای تازه و ابتکاری اظهار کرده است.
هر فلسفه آ. پ ارتباط دارد به افکار و عقاید ما در اینکه:
الف- مردم چگونه باید باشند؟
ب- چگونه باید زندگی کنند؟
بنابراین یک فلسفه تربیتی سعی خواهد کرد:
مجموعه ای از هدفهای تربیتی را روشن کند.
آن هدفها را زیر نور ارزشهای اخلاقی عمومی توجیه کند. تحت تأثیر همین هدفهای مشخص هست که خواهیم توانست آنچه را که کودکان و نوجوانان ما باید یاد بگیرند را تعیین کنیم.
بحث در مورد مکاتب فلسفی به این منظور است که ببینیم:
چه مسایلی در آ. پ مطرح شده اند؟ چه نوع دیدهایی درباره آنها وجود دارد؟
چه روشهایی برای سودبخشی کردن فعالیتهای معلم پیشنهاد میشوند؟
مفاهیم تربیتی چگونه تجزیه و تحلیل میشوند؟ و توجیه مسایل تربیتی چگونه است؟
همان طور که گفته شد فلسفه آ. پ دارای مکاتبی است که ما در اینجا به شرح مکتب واقع گرایی (رئالیسم) و دو مکتب عمده آن (واقع گرایی قدیمی، تعقلی و واقع گرایی طبیعی یا علمی) در مورد جهان، انسان، شناخت و ارزش و تأثیر آنها بر تفکرات و کردارهای تربیتی و توانائی نقد و بررسی رفتارهای تربیتی مبتنی بر این فلسفه خواهیم پرداخت.
واژه واقع گرایی
واقع گرایی ترجمه واژه رئالیسم (Realism) میباشد که از ریشه لاتین «رس» (Res) به معنای شیئ و واقعیت گرفته شده است.
رئالیسم در فلسفه
عده ای از فلاسفه هستند که قائل به وجود واقعیت های عینی (objective) دیگر غیر از موجودات درک کننده هستند. یعنی واقعیاتی که مستقل از درک کننده وجود دارند و به اینکه آنها را درک کنیم یا نکنیم بستگی ندارند همه کسانی را که چنین می اندیشند واقع گرا یا رئالیست به حساب می آورند. خواه مانند ماتریالیست ها (Materialists) یا ماده گرایان، واقعیت خارجی را منحصر به ماده و خواص آن بدانند و خواه علاوه بر وجود ماده و مادیات به وجود مجردات و ماورای طبیعت هم اعتقاد داشته باشند.
رئالیسم در هنر و ادبیات
در قلمرو هنر و ادبیات «رئالیسم» به آن دسته از مکتب های هنری و ادبی گفته می‌شود که طبیعت و زندگی را به همان گونه که هستند و به طرز واقعی در بیانات خود، به اشکال تجسمی، تصویری، کلامی، شنیداری و غیره منعکس می سازند. و باید گفت که این اصطلاحات در هنر و ادبیات چندان ربطی به فلسفه ندارد. مثلا یک نقاش یا شاعر یا موسیقی دان واقع گرا (رئالیست) ممکن است از نظر فلسفی پندارگرا باشد و بالعکس.
تاریخچه واقع گرایی (رئالیسم) (Realism)
در تاریخ اندیشه های تربیتی چنین مشهود است که واقع گرایی (اصالت واقع) را ارسطو بنیان گذاشت همچنان که افلاطون بنیان گذار آرمان گرایی است معمولاً این دو سیستم فکری یا فلسفه را مقابل هم قرار می دهند زیرا آرمان گرایی اصالت را به ذهن آدمی می‌دهد در صورتی که واقع گرایی برای اشیا یا پدیده های خارج از ذهن و فکر ما واقعیت قایل است و وجود آنها را مستقل از ذهن یا عقل انسان می داند. اشیا را آنچنان که هستند قبول دارد. و از تعبیر و تفسیر جهان خارج طبق تجربه های شخصی خودداری می‌کند.
واقع گرایی سخنگویان و مفسران متعددی داشته است و دارد و در نتیجه با نامهای گوناگونی مورد بحث قرار گرفته است و هنوز هم یک نوع واقعگرایی وجود ندارد. به عبارت دیگر، فلسفه واقعگرایی، علی رغم ادعایش، خود گرفتار اختلال واقعیت شده است و برداشتها و تعبیر و تفسیرهای گوناگونی از آن می‌شود از قبیل: واقع گرایی سنتی (کلاسیک)، واقع گرایی دینی، واقع گرایی رمانتیک، واقع گرایی صوری، واقع گرایی شهودی، واقع گرایی …[1]
اصول واقع گرایی
مطالعه این واقع گرایی ها تقریبا نشان می‌دهد که این فلسفه را می‌توان در دو اصل زیر خلاصه کرد.
اصل استقلال (ناپیوستگی):
یعنی وجود جهان اشیا و حوادث و روابط میان آنها به شخص عالٍم به آنها بستگی ندارد. همه آنها وجود مستقل دارند اگرچه انسانی نباشد که آنها را درک کند.
اصل قابلیت شناسایی:
یعنی جهان آنچنان که هست قابلیت شناخته شدن دارد یا جهان را آنچنان که وجود دارد، می‌توان شناخت. واقع گرایان بر این باورند که واقعیت، معرفت و ارزش مستقل از ذهن و عقل انسان وجود دارند. به عبارت دیگر، واقع گرایی این عقیده آرمان گرایان را که تنها افکار وجود واقعی دارند را رد می‌کند و می پندارد هرچه خارج از من وجود دارد: قلم، کاغذ، کتاب، میز، اتاق و … واقعی است اگرچه من نباشم و نسبت به آنها آگاهی پیدا نکنم.
انواع واقع گرایی
چنانکه گفتیم، واقع گرایی به چندین شاخه یا دیدگاه تقسیم می‌شود که عمده ترین آنها «واقع گرایی قدیمی (تعقلی) و «واقع گرایی علمی (طبیعی)» هستند که امروزه دومی بیشتر مورد توجه است و می‌توان برتراند راسل (1872-1970) فیلسوف ریاضی انگلیس را از پیشگامان «واقع گرایی علمی» نام برد.
واقع گرایی طبیعی یا علمی جهان مستقل از ذهن را تحت سیطره قوانین طبیعی تلقی کرده و می گویند وظیفه علم است که به شناخت هستی طبیعی بپردازد. در تربیت نیز بیشتر به پرورش حواس و تشویق شاگردان به مشاهده و تجربه تمایل دارند. آنها جریان تربیت را شکل دادن به رفتار انسان می دانند و با زیستی- اجتماعی تلقی کردن انسان او را برای سازگاری با محیط طبیعی و اجتماعی آماده می سازند.
اما واقع گرایی قدیمی یا تعقلی معتقد به دو بعد جسم و روح در کل وجود انسان هستند. آنها انسان را با وجود جسمانی- روحانی بودنش به صورت یک کل مورد توجه قرار داده و معتقدند از آنجا که کل هستی دارای جنبه های معنوی و مادی است انسان نیز به عنوان بخشی از این هستی بالطبع چنین است. بنابراین برخورد ما به هر دو جنبه وجود انسان باید یکسان باشد واقع گرایی تعقلی غرض اصلی از تربیت را سعادت انسان می‌داند و تحقق آنرا در پرورش انسانی متعادل که دارای قوای جسمانی و روحانی هماهنگ باشد امکان‌پذیر می داند.
هستی شناسی واقع گرایان
کسانی که معتقد بودند مفاهیم کلی ما بازای خارجی دارند یعنی وجود واقعی دارند واقع گرا یا رئالیست خوانده می شدند. اما مفهوم واقع گرایی امروز با این مفهوم قدیمی آن متفاوت است. واقع گرایی معاصر به معنی اعتقاد به وجود خارجی و عینیت اشیا و امور میباشد. به عبارت دیگر واقع گرایان به وجود جهان به عنوان پدیده های مستقل از اندیشه و پندار انسان معتقد هستند و می گویند جهان پیش از اینکه انسان به وجود آید و به برخی از مجهولات آن علم و آگاهی یابد، وجود داشته و اکنون نیز چه آنرا بشناسیم و چه نشناسیم هستی دارد. ستارگان، زمینی که در آن زندگی می کنیم، کوهها، درختان، شهرها و … پندارهایی نیستند که فقط در ذهن افراد وجود داشته باشند آنها فی نفسه و مستقل از ذهن وجود دارند.