تحقیق مقاله فعل معتل و قواعد عربی

به فعلی که در ریشه آن حرف علّه (و، ی، ا) وجود داشته باشد «فعل معتل» می‌گویند.[1]

مانند:«وعد، یسر، قول، بیع، دعو، رمی و …»

انواع فعل معتل

از این جهت که حرف عله چندمین حرف ریشه باشد فعل معتل، به سه دسته تقسیم می شود: مثال، اجوف، ناقص

1-معتل مثال: فعلی است که اولین حرف ریشه آن، حرف عله می باشد.

الف)مثال واوی مانند:وعد(وعده داد)، وصل(رسید)، ودع(رها کرد، ترک کرد)، وهب(بخشید)…

ب)مثال یائی مانند یقظ (بیدار شد)، یسر(آسان شد)، یئس(ناامید و مأیوس شد)…

2معتل اجوف: فعلی است که دومین حرف ریشه آن، حرف عله می باشد.

الف)اجوف واوی مانند: قول (گفت)، عود(بازگشت)…

ب)اجوف یائی مانند: بیع(فروخت)، سیر(حرکت کرد)…

3-معتل ناقص: فعلی است که سومین حرف ریشه آن، حرف عله می باشد.

الف)ناقص واوی مانند: دعو(دعوت کرد، خواند)، تلو (تلاوت کرد)…

ب)ناقص یائی مانند: رمی (پرتاب کرد)، هدی (هدایت کرد)…

وجود حروف عله در ریشه فعل های معتل باعث می شود که تلفظ بعضی از صیغه ها دشوار یا غیر ممکن باشد به همین دلیل برای حل این مشکل تغییراتی در فعل های معتل به وجود می آوریم که به این تغییرات «اعلال» می گویند.

مثلاُ «قول» برای تلفظ راحت تر به «قال» تبدیل می شود و «یرمی» به «یرمیُ»، «لم تقول» به «لم تقل».

بنابراین به تغییراتی که در فعل معتل ایجاد می شود«اعلال» می گویند.[2]

انواع اعلال

در فعل معتل سه نوع اعلال (تغییر) بوجود می آید:(اعلال به قلب، اعلال به حذف، اعلال به اسکان)

الف)اعلال به قلب:

هرگاه یک حرف عله به حرف عله دیگری تبدیل شود به این نوع تغییر «اعلال به قلب»[3] می گویند.

مانند: قول  قال  بیعباع            یخشیُیخشی

ب)اعلال به حذف:

هرگاه حرف عله حذف شود به این نوع تغییر، «اعلال به حذف» می گویند.

مانند:یدعوون یدعون                         لم یقول لم یقل

ج)اعلال به اسکان:

هرگاه حرف عله متحرک، ساکن شود به این نوع تغییر «اعلال به اسکان» می گویند.

مانند: یرمی  یرمی                           یقول  یقول

سؤال: اعلال فعل های معتل بر چه اساسی و با توجه به چه قواعدی انجام می شود؟

جواب: اگرچه اعلال هریک از سه نوع معتل (مثال، اجوف، ناقص) را باید جداگانه یاد گرفت اما بعضی از قواعد و اصول اعلال وجود دارد که تقریباً در اکثر فعل های معتل اجرا و رعایت می شود.

اصول اعلال

1-معمولاً حرف عله متحرکی که حرف قبلی اش ساکن باشد، حرکتش را به حرف قبلی منتقل می کند(و خودش ساکن می شود)

مانند: یَبِیْعُ  یَبِیْعُ                   یَقْوُلُ یَقُوْلُ (اعلال به اسکان)

2-هرگاه دو حرف ساکن کنار هم قرار گیرند به این حالت «التقای ساکنین» می گویند که باید این حالت را از بین برد بنابراین حرف عله ساکن را حذف می کنیم (برای رفع التقای ساکنین)[4]

یقولن یقلن                          یقول لم یقول لم یقل

3-معمولاً حرف عله متحرک باید با حرکت حرف قبل از خودش تناسب[5] داشته باشد در غیر این صورت باید به حرف عله متناسب با حرکت ماقبل خود، تبدیل شود.

تناسب حرف با حرکت ماقبلش عبارتست از: فتحه با الف(َ ا)- کسره با یاء(ِ-ی)- ضمه با واو(ُ و)

مانند: قول  قال                     بیع  باع

دو تذکر مهم:

1-صداهای کشیده (ا-و-ی) در حقیقت حرکتشان ساکن می باشد (دانستن این مورد برای تشخیص التقای ساکنین، ضروری است)

2-در همه فعل های ماضی معتل، تغییرات صیغه های 6 تا 14 دقیقاً همانند هم می باشد بنابراین اگر در صیغه (6) ماضی اعلال انجام شود همان اعلال در بقیه صیغه ها نیز تا صیغه (14) انجام شود.

اعلال فعل ها (مثال، اجوف، ناقص)

تذکر مهم: همانطوریکه می دانید حرکت عین الفعل در ریشه های مختلف با هم تفاوت دارد و این تفاوت حرکت در چگونگی اعلال ها بسیار مؤثر و مهم است.[6]

معتل مثال:                وعد ِ  یوعد (وعد-یعد)

                             وهب َ یوهب (وهب- یهب)

الف-ماضی

معتل مثال در ماضی هیچ اعلالی ندارد و مانند فعل های معمولی صرف می شود.

وعد وعدا وعدوا وعدت وعدتا وعدن  / وعدت وعدتما وعدتم وعدت وعدتما وعدتن / وعدت وعدنا

وهب وهبا وهبوا وهبت وهبتا وهبن / وهبت وهبتما وهبتم وهبت وهبتما وهبتن  / وهبت وهبنا

ب-مضارع

معتل مثال واوی در مضارع در تمامی صیغه ها حرف عله حذف می شود(اعلال به حذف)

یوعد  یعد                           یوهب  یهب

یعد یعدان یعدون تعد تعدان یعدن / تعد تعدان تعدون تعدین تعدان تعدن / اعد نعد

یهب یهبان یهبون تهب تهبان یهبن / تهب تهبان تهبون تهبین تهبان تهبن/ اهب نهب

الف)شش صیغه امر مخاطب از ریشه (وعد ِ)، (وهب َ) را بنویسید.[7]

ب)در جمله زیر، فعل معتل و نوع آن را مشخص کنید.

اخذ المعلم الکتاب من التلمیذ و سأل منه عن الدرس و وصف التلمیذ له الدرس.

ج)با توجه به حرکت عین الفعل، مضارع و امر صیغه 7 (للمخاطب) فعل های زیر را بنویسید. (همراه با ترجمه آن ها)

(وصف ِ):         (وقف ِ): (وصل ِ):          (ودع َ):

اعلال در اجوف

الف-ماضی

در پنج صیغه اول، حرف عله به الف تبدیل می شود  (اعلال به قلب)

1)قولا  قال       با توجه به اصل تناسب حرف عله با فتحه ماقبل آخر تناسب ندارد

2)قولا قالا         بنابراین باید تبدیل به «ا» شود. (در پنج صیغه)

3)قولوا قالوا     قول  قال               بیع باع

4)قولت قالت        

5)قولتا قالتا

از صیغه 6 تا 14 حرف عله حذف می شود  (اعلال به حذف)

6)قولن قلن از صیغه 6 تا 14 نیز ابتدا بخاطر تناسب حرف عله به «ا» تبدیل

7)قولت قلت می شود 6)قولن قالن    ،     6)بیعن باعن

8)قولتماقلتما         اما با انجام دادن این کار التقای ساکنین پیش می آید پس حرف

9)قولتم قلتم         عله ساکن را حذف می کنیم. قالنقلن، باعن بعن

10)قولتقلت         البته برای تعیین حرکت اولین حرف در صیغه های 6 تا 14 به

11)قولتما قلتما       این صورت عمل می کنیم که اگر حرف عله در اصل «و» باشد

قولتنقلتن            حرکت 12)حرف اول را ضمه می دهیم قلن(قول) عدن(عود)

13)قولتقلت         و اگر حرف حرف عله در اصل «ی» باشد حرکت حرف اول را

14)قولناقلنا کسره می دهیم:بعن(بیع)، سرن(سیر)

الف)چهارده صیغه ماضی «بیع» را صرف کنید.

ب)با توجه به صیغه ضمیر، فعل مناسب را در جای خالی قرار دهید و جمله را ترجمه کنید.

هن ………(قال)هن……….(فاز)             هن ……….. (سار) هن …………(عاش)[8]

أنا…………(قال) انت……...(فاز)             أنا…………. (سار) انت …………(عاش)

اجوف

ب-مضارع

در تمامی چهارده صیغه، حرف عله حرکتش را به حرف ما قبل می دهد  اعلال به اسکان

یقول  یقول

یقولان  یقولان

یقولون  یقولون

تقول  تقول

تقولان  تقولان

6)یقولن یقولن یقلن

تقول  تقول

تقولان  تقولان

تقولون  تقولون

تقولین  تقولین

تقولان  تقولان

12)تقولن تقولن تقلن

اقول اقول

نقول  نقول

یقول  یقول

اجوف یائی نیز در تمامی صیغه ها به همین صورت است.

یبیع  یبیع

6)یقولن یقولن              یقلن

12)تقولن  تقولن                       تقلن

اجوف یائی نیز به همین صورت می باشد.

6)یبیعن  یبیعن                        یبیعن          

12)تبیعن  تبیعن                      تبعن

نکته: مضارع اجوف در صیغه های پنجگانه[9](1-4-7-13-14) اگر به هر دلیلی مجزوم شوند (امر، نهی، لم…) دچار التقای ساکنین می شوند به همین دلیل حرف عله حذف می‌شود.

7-تقول  قول  قل[10]                      1-یقول  لایقول   لایقل

7-تبیع  بیع    بع                        13-ابیع  لم ابیع   لم ابع

تمرین

الف)چهارده صیغه مضارع «بیع» را صرف کنید همراه با شش صیغه امر مخاطب آن.

ب)صیغه 1 مضارع فعل های اجوف زیر را بنویسید. (با توجه به حرکت عین الفعل آن‌ها) و معانی آن ها را یاد بگیرید.

«قال-عاد-فاز- ذاق- کان- تاب- راح-مات ( ُ )/ باع-سار-جاء-عاش- لاق ( ِ )»

ج)فعل های زیر را مجزوم کنید.

تعود  :             اقول :              نسیر :             تخاف ‌

 تعود، تکون، تنوب ( ُ )/ تسیر، تعیش ( ِ )

ناقص:دعو     یدعو (دعا-یدعو)/ رمی    یرمی (رمی- یرمی)

نکته مهم: در فعل معتل ناقص هرگاه حرف عله به ضمیر متصل «و» و «ی» برسد (یعنی کنار هم قرار گیرند) حرف عله باید حذف شود.[11]

الف)ماضی

1-دعو دعا… صیغه اول حرف عله به «ا» تبدیل می شود

(1)حرف عله به خاطر تناسب با حرکت ماقبل

2-دعوا … صیغه دوم اعلال ندارد

تبدیل به الف می شود (اعلال به قلب) دعو دعا

3-دعووادعوا… ضیغه سوم حرف عله حذف می شود (3) حرف عله به دلیل رسیدن به ضمیر«و»

4-دعوت  دعت … صیغه چهارم حرف عله حذف می شود

حذف می شود:دعووا دعوا،رمیوا رموا

5-دعوتادعتا… صیغه پنجم حرف عله حذف می شود (4 و 5) حرف عله که به «ت» تأنیث می رسد، حرف میشود[12]

6-دعون … صیغه «6 تا 14» هیچ اعلالی ندارد.

7-دعوت                          8-دعوتما             9-دعوتم

10-دعوت            11-دعوتما                       12-دعوتن

13-دعوت            14-دعونا            

نکته: معتل ماضی اگر عین الفعلش مکسور باشد (مانند:رضی، نسی، خشی، بقی)[13] فقط در یک صیغه اعلال دارد (صیغه 3)رضیوا  رضوا (زیرا در صیغه اول خودش تناسب دارد و در صیغه «4 و 5» نیز حرف عله حذف نمی شود.)

تمرین

الف)چهارده صیغه ماضی رمی را صرف کنید.

ب)جای خالی را با صیغه مناسب فعل معتل پر کنید. (با توجه به صیغه ضمیرهای داده شده)

هو …………. هی ……………. هم ………………. هن ……………..(رجو)

هو …………. هی ……………. هم ………………. هن ……………..(مشی)

ج)صیغه فعل های زیر را تشخیص دهید و آیا در این فعل ها اعلال صورت گرفته است؟

دعوا:                       دعوا:                       دعوت:

دعت:                       نسی:                       نسوا:

ناقص

ب)مضارع

در صیغه های پنجگانه (1-4-7-13-14) ضمه ( ُ ) از آخر فعل حذف می شود  اعلال به اسکان

در صیغه های (3 و 9 و 10) حرف عله حذف می شود.

1-یدعو

یدعو

2-یدعوان

یدعوان

3-یدعوون

یدعون

4-تدعو

تدعو

5-تدعوان

تدعوان

6-یدعون

یدعون

7-تدعو

تدعو

8-تدعوان

تدعوان

9-تدعوون

تدعون

10-تدعووین

تدعین

11-تدعوان

تدعوان

12-تدعون

تدعون

13-ادعوا

ادعو

14-ندعو

ندعو

در صیغه های پنجگانه، روی حرف عله، ضمه ( ُ ) قرار دارد و به دلیل اینکه تلفظ حرف عله مضموم در آخر فعل دشوار است ضمه را حذف می کنم و در حقیقت حرف عله، ساکن می شود.

با توجه به نکته صفحه قبل، حرف عله هرگاه به ضمیر «و» (در صیغه 3 و 9) و ضمیر «ی» (در صیغه 10) برسد حذف می شود.[14]

در بقیه صیغه ها نیز اعلال وجود ندارد.