مقدمه :
برصاحبان بصیرت پوشیده نیست که توبه ، شعبه ای است از فضل ، عظیم الهی و دری است از رحمت رحیم خداوند که به روی بندگان خود باز فرموده است . اگر این در بسته بود رستگاری برای کسی نبود . زیرا سرشت بشر با آلودگی و خطاکاری و گناه پیوسته است بطوری که هر بشری به حسب اعمال جارم و جانحه خود را به انواع آلودگیها مبتلا خواهد ساخت مگر آن مقداری که خداوند او را حفظ فرموده باشد .
خلاصه بشری که بتواند خودش را از گناه و انواع خطا نگهدارد و پاکی فطرت نخستینش را حفظ کند ، یافت نخواهد شد حتی بسیاری از پیغمبران و بنابراین خدای حکیم و رحیم ،توبه را دوای دردهای معنوی و علاج امراض قلبی و پاک کننده انواع آلودگیها قرار داده است تا انسان پس از گرفتاری به گناه ، به برکت توبه پاک شود و اهل نجات گردد . خوشبخت کسی است که از این باب رحمت قدردانی کرده و از آن استفاده نموده و از این موهبت الهی سپاسگذاری نماید چنانچه بدبخت کسی است که این باب رحمت برایش فقط اتمام حجت شده باشد . یعنی روز قیام در موقع حساب و پرسش از اعمال هرگاه در مقام عذرخواهی بگوید : پروردگارا نادان و بی خبر بودم ، اسیر شهوت و غضب بودم ،گرفتار هوا و هوس بودم . مقاومت با وساوس شیطان عاجز
بودم در نتیجه جواب تمام عذرهایش گفته می شود :
حقیقت توبه :
پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود : پشیمانی از گناه ، توبه است .
حضرت باقر علیه السلام فرمود : در توبه ، پشیمانی کفایت است حضرت صادق علیه السلام می‌فرماید : نیست بنده اگر گناهی کند پس پشیمان گردد ، مگر اینکه خداوند او را می‌آمرزد پیش از آنکه از او طلب آمرزش کند .
بنابراین حقیقت توبه همان پشیمانی از گناه است از جهتی زشتی آن نزد خداوند و اینکه خلاف رضای او است . مانند غلامی که کاری را برخلاف رضای مولایش انجام دهد و غافل باشد که مولا او را می بیند چون فهمید که او را دیده البته سخت از کردار خود پشیمان می شود و یا مانند کسی که طبیبی او را از خطر خوردن طعامی باخبر کرده و پس از خوردن و گرفتار شدن از کار خود چقدر پشیمان خواهد بود .
پشیمانی سبب ترک گناه است :
هرچه ایمان به خطر و روز جزا و تصدیق خبرهای پیغمبر و امام بیشتر باشد ، پشیمانی از گناه کرده شده بیشتر ،و آتش درونی آن سختر خواهد بود چنان چه لازمه ی حسرت و ندامت برگناه ، عزم برتری آن در آینده است . بطوری که اگر بر ترک آن گناه تصمیم نداشته باشد ، معلوم می شد حقیقتاً از آن گناه پشیمانی ندارد .
حضرت امیر المومنین علیه السلام می فرماید ، جز این نیست که پشیمانی بر گناه سبب ترک آن می شود .
از لوازم حسرت و ندامت برگناه ، سعی در تدارک آن است یعنی اگر آن گناه حق الله بوه ، مانند ترک نماز و روزه ، زکات و حج ، پس قضای آنها را بجای آورد و دیگر حق الناس بوده ، اگر حق مالی است ، آنرا به صاحبش برگرداند اگر مرده است به ورثه اش بدهند و اگر نمی شناسند از طرفش صدق دهد . و اگر حق عرضی است ، حلال بودی بطلبد و طرف را از خودش راضی کند و اگر حق قصاص یادیه است ، خود را تسلیم او کند تا قصاص کند یا دیه بگیرد یا ببخشد ، و اگر حق حد باشد مانند قذف ، باید تسلیم صاحب حق شود تا بر او اقامه ی حد شود یا عفوش کند در نتیجه پس از ندامت استغفار واجب است یعنی از خداوند طلب مغفرت و آمرزش کند .
وجوب توبه :
توبه از گناهان چه کبیره و چه صغیره ،به اتفاق جمیع علما و به حکم عقل واجب است
چنانچه محقق طوسی در تجید الکلام و علامه حلی در شرح آن فرموده اند که : به توبه دفع ضرر می شود و دفع ضرر هم عقلاً واجب است پس توبه به حکم عقل واجب است و در قرآن مجید می فرماید: توبه کنید و به سوی خداوند رجوع کنید همه ی شما ،باشد که رستگار شوید و نیز می فرماید: ای کسانی که به خدا ایمان آورده اید توبه کنید و به خدا رجوع نمایید ، توبه ی خالص ( تنها برای رضای خدا ) ، امید است پروردگار شما گناهانتان را تلافی فرماید .
فضیلت توبه :
محبوبیت نزد خداوند در سوره ی بقره می فرماید : بدرستی که خداوند بسیار توبه کنندگان را دوست می دارد حضرت صادق علیه السلام می فرماید : خداوند به توبه بنده مومن خود شاد می‌شود ، چنانچه یکی از شما هنگام یافتن گمشده خود شاد می گردد .
2)تبدیل گناه به حسنه بواسطه ی توبه نه تنها تاریکی گناه برطرف می شود بلکه به جایش نور طاعت جایگزین می شود .
چنانچه در سوره ی فرقان می فرماید : و کسانی که جز خدا معبود دیگی نخواهند نیز و نفسیر را که خداوند حرام فرموده نکشد جز به حق و دزدی و زنا نکنند و هرچه چنین کند گرفتار گناه باشد و عذابش دو چندان است در روز قیامت ، به خواری در آن جاودان بماند . جز آنکه توبه کند و دو کار شایسته کند و آنانند که خدا بد کرداری هایشان را خوش کرداری بدل کند و خدا آمرزنده و مهربان است .