مقدمه
طبق آمار سازمان جهانی بهداشت در سال 1999 چهل میلیون کودک صفر تا چهار ساله در سراسر جهان در معرفی انواع کودک آزاریها قرار گرفته اند . کودک آزاری(child abuse) رفتاری است که در آن کودک مورد انواع آزار های جسمی ، جنسی ، بی توجهی و سوء استفاده های عاطفی قرار می گیرد . کودک آزاری آسیب اجتماعی است و به عنوان یکی از اولویتهای مسائل اجتماعی و بهداشتی درمانی در کشورهای مختلف جهان مطرح است . آمارهای مختلف حتی در کشورهای پیشرفته بیشتر تخمینی است و موارد واقعی همیشه بیشتر از آمارهای رسمی است زیرا کودک آزاری از هر نوع (جسمی، جنسی، بی توجهی و غفلت عاطفی) در جوامع مختلف مذموم است و در بسیاری از کشورها جرم تلقی شده و برای مرتکب آن عواقب قانونی وجود دارد .
تعریف کودک
کودک به کسی اتلاق می شود که کمتر از هجده سال سن داشته باشد . این تعریف با عنایت به تناقضهای موجود در قوانین و مقررات ایران در مورد سن طفل و فرد بالغ انتخاب شده است . خاطر نشان می سازد که در قوانین جاری سن تکلیف برای دختران 9 سال تمام و برای پسران 15 سال تمام می باشد . از سوی دیگر ، حداقل سن برای شرکت در فعالیتهای سیاسی – اجتماعی از جمله رای دادن شانزده سال در نظر گرفته شده است.
تعریف کودک آزاری
کودک آزاری طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی عبارت است از :
آسیب یا تهدید سلامت جسم و روان و یا سعادت و رفاه و بهزیستی کودک به دست والدین یا افرادی که نسبت به او مسئول هستند (آقابیگلولی،14:1380)
اما در اصطلاح متخصصین امر ، هر گونه آسیب جسمی یا روانی و سوء استفاده جنسی یا بهره کشی و عدم رسیدگی به نیازهای اساسی افراد زیر 18 سال توسط افراد دیگر ، کودک آزاری تلقی می شود . اگرچه در این تعریف تلاش شده تا همه وجوه و ابعاد آزار کودکان توضیح داده شده شود اما در هر حال بسیاری از مفاهیم مندرج در آن ، ممکن است در بین صاحب نظران اختلاف برانگیز باشد. در واقع ، تعاریف متعددی از آزار و خشونت با توجه به اهداف و کاربردهای متنوع آن ارائه شده است . چنانچه انجمن روانپزشکی آمریکا در چهارمین دفترچه راهنمای تشخیص و آماری اختلالات روانی(1994) در فصلی تحت عنوان سایر شرایطی که ممکن است مورد توجه بالینی قرار گیرد کودک آزاری را مشتمل بر آزار جسمی و جنسی ، بی توجهی به کودک آزار عاطفی می داند( مدنی 20:1383) .
در هر حال ، کودک آزاری طیف وسیعی از رفتارهای آسیب رسان ، از قبیل عدم برآوردن نیازهای اولیه کودک ، غفلت از مراقبت های بهداشتی ، فقدان رشد کافی ، تنبیه و بد رفتاری فیزیکی ، سوء استفاده جنسی و سوء رفتار هیجانی و آزار روانی را شامل
می شود (موسوی بجنوردی ،41:1386)
انواع کودک آزاری
الف)کودک آزاری جسمی
کودکی که یکبار یا به دفعات مورد ضرب و شتم ، آزار و شکنجه قرار می گیرد، که عبارت است از حمله فیزیکی که به کودک به طوری که می تواند موجب درد ، بریدگی ، کبودی ، شکستگی استخوانی و سایر جراحات و یا حتی مرگ کودک گردد .
اشکال مختلف کودک آزاری جسمی شامل : شلاق زدن ، بستن کودک ، کوبیدن به دیوار ، سوزاندن با آب جوش یا مایعات داغ و تکان دادن شدید می باشد . حدود کودک آزاری از محروم ساختن کودک از غذا ، لباس ، سرپناه و محبت پدر و مادر تا مواردی که در آن کودکان از نظر جسمی توسط یک فرد بالغ مورد آزار و بدرفتاری قرار
می گیرد که آشکارا به صدمه دیدن و غالبا مرگ آنان منجر می شود گسترده است . قانون حمایت از کودک مصوب 1988 آزار بدنی را چنین تعریف می کند . آسیب دیدن و صدمه دیدگی کودک زیر 18 سال توسط والدین یا سرپرست بلافصل وی که مسئول رفاه و آسایش اوست . به طوری که سلامت و ایمنی کودک طبق قوانین تدوین شده بوسیله وزارت بهداشت و خدمات اضافی به خطر افتاده است (آبروشن،90:1384)
ب) کودک آزاری جنسی
بکارگیری، استفاده و واداشتن کودک به درگیر شدن با هر گونه رفتار روشن جنسی یا نمایش رفتارهای جنسی ، تجاوز تماس جنسی، فحشا و هرگونه بهره برداری از کودکان جهت کسب لذایذ و ارضاء میل جنسی می باشد . سوء استفاده جنسی از کودکان ظالمانه ترین واهانت آمیزترین تجربه انسانی است . موضوع سوء استفاده جنسی کودکان توسط بزرگسالان در طول تاریخ بشر همواره مطرح بوده است . در این بین ارزش ها و هنجارهای اجتماعی نقش تعیین کننده ای در پذیرش یا نپذیرفتن این پدیده داشته اند (آقابیگلویی14:1380)
تجاوز به خلوت کودک نیز سوء استفاده جنسی از اوست که از جمله دزدانه نگاه کردن به هنگام تعویض لباس یا حمام است . در این شرایط در حالی که هیچ کدام از این رفتارها در تعریف رسمی سوء استفاده جنسی قرار نمی گیرد ، قربانیان اغلب احساس تجاوز
می کنند و از بسیار از نشانه های روان شناسی مشابه قربانیان زنانی با محارم رنج می برند .(آبروشن91:1384)
ج) کودک آزاری عاطفی
هر گونه رفتار نامناسبی که بر عملکرد رفتاری ، شناختی ، عاطفی و جسمی کودک تاثیر منفی داشته باشد همانند آزارهای کلامی و غیرکلامی ، سرزنش یا تحقیر، ناسزاگفتن، مسخره کردن ، دست انداختن ، مقررات و کنترل شدید و نامعقول ، ترساندن مکرر کودک از تنبیه سخت بدنی ، انتظارات و برخوردهای نامتناسب با سن کودک ، به خدمت گرفتن کودک در جهت ارضاء نیازهای عاطفی خود و پاسخ های رفتاری غیرقابل پیش بینی والدین که باعث بی ثباتی و دگرگونی شناختی کودک می شود .
آزارهای عاطفی گرچه برخلاف آزارهای جسمانی اثری قابل رویت بر جسم کودک بر جای نمی گذارد اما آثار آن ها به مراتب عمیق تر و فاجعه آمیزبار است و تا آخر عمر بر روح و روان فرد باقی خواهد ماند . پدر و مادری که دائما فرزند خود را تحقیر و سرزش می کنند و در مقام انتقاد از او بر می آیند وی را با همسالانش مقایسه می کنند والدینی که برای فرزند خود مقررات و کنترل های شدید در نظر می گیرند کسانی که انتظارات بیش از حد کودک خود دارند و از او می خوانند . مانند یک بزرگسال رفتار کند همگی کودک خود را در معرفی فشارهای روحی و روانی شدید قرار می دهند (آبروشن91:1384)
د)کودک آزاری ناشی از غفلت و مسامعه
عبارت است از عدم مراقبت و علاقمندی به کودک شامل محرومیت از نیازهای اساسی همانند غذا، پوشاک و محرومیت از اقداماتی که جهت رشد طبیعی و نمو کودک نیازهست و یا کودک را در معرفی خطر قرار دادن می باشد . مسامعه یا غفلت بصورت عدم مراقبت کافی جسمانی بهداشتی و عدم تامین نیازهای روحی ، هیجانی و آموزش کودک، ترک طفل و به حال خود رها کردن کودک ، فقدان محبت کافی ، صحبت نکردن با کودک ، عدم رسیدگی به وضعیت تحصیلی و بی توجهی به ترک مدرسه و نیز کودک را در معرض خطراتی چون سرما و گرما قرار دادن می باشد . به طور کلی ناتوانی یا غافل ماندن والدین از توجه و رسیدگی به نیازهای هیجانی و عاطفی کودک مسامعه عاطفی نامیده می شود .
همچنین غفلت یا مسامعه ممکن است در خصوص عوامل جسمی و عدم رسیدگی به وضعیت تغذیه و بهداشت کودک باشد . خصوصیات بارز غفلت فیزیکی شامل علائم کمبود تغذیه ای همانند عفونتهای پوستی و درماتیت های ادراری قنداق بچه ، علائم کمبود ویتامینی بصورت بیماری بلاگرا و بری بری می باشد .