تحقیق مقاله رودکی

چکیده

رودکی شاعر بزرگ پارسی در عصر حکومت سامانی می زیسته است. آثار رودکی از لحاظ شکل و مضمون گوناگون است. در آثار او انواع اساسی شعر فارسی رشد پیدا کرده اند. قصیده، غزل، مثنوی، رباعی و قطعه توسط رودکی در شعر فارسی شکل گرفت و سیستم وزن شعر عروضی پایدار گردید. غنای مضمون و تصویرهای آثار رودکی ناشی از آن است که او از آثار مردم، از سنتهای ادبی مردم ایران الهام گرفته است. در آثار رودکی آهنگهای اخلاقی جای مهمی را اشغال می نمایند. به قول خود شاعر هدف اصلی او دادن پند است و هم عصران و هواخواهانش او را آفریدگار پند و اندرزهای حکیمانه می دانند.

تولد و وفات

اطلاعات منابع درباره زمان حیات رودکی مانند اطلاعات پیرامون نام او متضاد است. سال 304 را (محمد عبدالغنی خان در تذکر الشعرا، رضاقلی خان هدایت در مجمع الفصحا، احتمالاً در پیروی از آنها شبلی نعمانی در شعر العجم (69) و ولد چلبی در سخنرانیهایش) (70)، 329 (سمعانی)، 330 (لطف علی بیک آذر در آتشکده) (71) 343 (ابو طالب تبریزی در خلاص الافکار (72)، ابوالحسن دکنی در مفتاح التواریخ (73) و شمس الدین سامی در قاموس الاعلام (74)، مولف خزان الادب سالهای 304، 329، 339 و 343 را و فصیحی خوافی در مجمل حتی سال 407 را (75) سال وفات شاعر دانسته اند. دانشمندان معاصر ایران سعید نفیسی (76)، ذبیح اللّه صفا (77) و دیگران سالی را که سمعانی ذکر نموده است 329 هجری شمسی ترجیح می دهند.

دانشمندان اروپایی از این منابع پیروی نموده سالهای گوناگون را چون سالهای وفات ذکر کرده اند:

 H. Ethe 330، 343 و 407، ولی سال 343 را موثق می دانند (78) ؛ Denison Ross (79) سال 329 را (هرچند در پاورقی قید می کند که تذکره ها سال هایی از 330 تا343 را ذکر نموده اند.) Pizzi,Ch. Pickering (80) سال343 نه 330 را صحیح تر می شمارند.

 F. F. Arbuthnot, W. W. Jackson, R. Levy سال 343 E. Browne The Encyclopaedie81 Britannica, (82) با استناد به سمعانی و منینی سال 329 را سال وفات شاعر می داند.

دانشمندان ما نیز سالهای گوناگون وفات شاعر را نشان داده اند. صدرالدین عینی در نمونه ادبیات تاجیک سال 341، ولی در استاد رودکی هرچند سالهای 329 330 را نیز ذکر می کند، سال 341 را که در نمونه ادبیات ایران میرزا محسن ابراهیمی (83) ذکر شده است و سال 343 را که در قاموس الاعلام شمس الدین سامی به نظر می رسد، به حقیقت نزدیکتر می داند. عینی نظر خود را مدلل نموده می گوید که رودکی در عهد نصر بن احمد که در سال 943 فوت کرده است، در قید حیات بوده است و قصیده «شکایت از پیری» او باید پس از وفات نصر در عهد فرزند او نوح (متوفی در سال 343) هنگامی که در دولت سامانیان جنگها و عصیانها به وقوع می پیوستند نوشته شده باشد، بنابراین نه خود نوح و نه امیران او امکان مشغول شدن به علم و ادبیات را نداشته اند (84) . آ. کریمسکی نیز سال 954 را نسبت به سال 941 ترجیح می دهد. ابوالقاسم ذره سال 954، (85) ش. م. شاه محمداف. سالهای 954 و 940 941، (86) ل. ا. کلیمویچ سالهای 941 942 یا 953، (87) مولف مقاله رودکی در دایر المعارف بزرگ شوروی، خالق میرزازاده و رستم علیف و محمد نوری عثمانوف هم سال 941 را ذکر نموده اند. (88)

م. زند چنین می اندیشد سالهای 942، 951، 952 و 954 که منابع، آنها را سال وفات رودکی ذکر کرده اند قابل اعتماد نیستند. سال 961 که رضاقلی خان هدایت ثبت نموده است، دور از حقیقت است. به نظر او سال 941 صحیح تر می باشد که در کتاب الانساب سمعانی از قول ابوسعید ادریسی مورخ نیمه دوم قرن 10، که در سمرقند زندگی کرده و تاریخ سمرقند را نوشته و مقبره رودکی را زیارت نموده است نشان داده شده است (89) . عبدالغنی میرزایف در کتاب رودکی و انکشاف غزل و پیشگفتار آثار رودکی یگان سال را ذکر نکرده است، ولی در آثار ابوعبداللّه رودکی و رودکی و جریان زندگی او غیر مطمئن سخن می راند: «اطلاعات سمعانی به دلیل نزدیکتر بودن به دوره زندگی رودکی حالا مورد قبول پژوهشگران امروزه قرار گرفته است و اگر قول این مولف را ما هم قبول کنیم، در آن صورت می توان گفت که شاعر بزرگ بعد از مصیبت و محرومیتهای دوره پیری سال 329 هجری (940 941 میلادی) در وطن خود قریه پنجرودک از حیات چشم پوشیده است. (90)»

ا. ا. سمنوف در یکی از مقالات خود می نویسد که رودکی پس از وفات نصر (سال 943) به وضع مشکلی افتاد و آنگاه قصیده «شکایت از پیری» را نوشت و در همان مقاله سال وفات رودکی را سال 940 941 ذکر می نماید (91) . جای دیگر او اطلاع می دهد که رودکی در قرن 10 پس از امیر احمد و نصر دوم وفات کرده «بشارت دهنده دوران تنزل دولت و سلسله را احساس نمود.» (92) ی. برتلس در آثارش شرح مختصر ادبیات فارسی و شعر فارسی در بخارا هیچ سالی را ذکر نمی کند. در تاریخ ادبیات فارس و تاجیک در صفحه 129 او می نویسد «منابعی که سال وفات شاعر را نشان داده اند، معمولاً سال 329/ 940 941 را ذکر کرده اند.» اما در صفحه 142 او می نویسد: سندبادنامه که در قرن 12 محمد ظهیری سمرقندی آن را آفریده است، احتمال دارد تحریر تازه سندبادنامه خواجه عمید فناروزی باشد که در سال 950 951 از پهلوی به زبان دری ترجمه کرده است. «تطابق اشعار رودکی و کتاب ظهیری این گمان را به وجود می آورد که.. همان طوری که رودکی ترجمه کهن کلیله و دمنه را به رشته نظم کشیده بود، با ترجمه سندبادنامه نیز چنین کار را انجام داد و متنی را که فناروزی ترجمه کرده بود بر مبنای مثنوی خود قرار داد.» و نهایت در صفحه 487 او مستقیماً می نویسد: «کتاب فناروزی بر مبنای تحریر منظوم کهن رودکی قرار دارد.» (93) از این فرضیه ی. برتلس برمی آید که رودکی مثنوی سندبادنامه خود را بعد سال 339 نوشته است.

در پیشگفتار ظهیری در سندبادنامه نوشته شده است که ناصرالدین ابومحمد نوح بن منصور سامانی در سال 339 به خواجه عمید ابوالفوارس فناروزی فرموده است که آن را به زبان فارسی ترجمه نماید. (94) محمد بن عبدالوهاب قزوینی در توضیحات چهار مقاله نظامی عروضی می نویسد که خواجه عمید ابوالفوارس قناوزی با فرمان نوح بن منصور بن نصر بن احمد بن اسماعیل «سندبادنامه» را از پهلوی به زبان فارسی ترجمه کرد. ولی در صفحه غلطهای چاپی قید شده است که نوح بن نصر درست است نه نوح بن منصور (95) . سعید نفیسی نیز می نویسد که این ترجمه به فرمان نوح بن نصر صورت گرفته است. (96) این شاید درست باشد، زیرا ابومحمد کنیه نوح بن نصر نبود و کنیه نوح بن منصور ابوالقاسم بود.

د. کوبدزه در مقاله ذکر شده در فوق راجع به مشکلات تعیین سالهای دقیق تولد و وفات

رودکی سخن رانده و سال 957 را سال وفات شاعر می داند (97) . ا. س. براگینسکی در مقالات فوق الذکر، شرح مختصر تاریخ ادبیات تاجیک و همچنین در کتاب از تاریخ نظم خلقی تاجیکی (98) هیچ سالی را ثبت نکرده است، ولی در پیشگفتار مجموعه اشعار رودکی که در سال 1963 انتشار یافته است، نوشته است که رودکی در سالهای 40 قرن 10 وفات کرده است (99) . م. م. گراسیموف و عبدالسلام دهاتی (100) نیز هیچ سالی را ذکر نکرده اند.

سال تولد رودکی را منابع ثبت نکرده اند، محققان به سالهای وفات و گفته های خود شاعر تکیه نموده در این باره اندیشه های گوناگون بیان کرده اند. دانشمندان اروپایی سالهای ذیل را ارائه کرده اند: ابتدای نیمه دوم قرن 3 ه'. / 565 (H. Ethe) (101) تقریباً سال 870 یا 900 (Britannica The Encyclopaedia) ، (102) تقریباً سال 880 Pizzi, W. Jackson (103)، ابتدای قرن 9 Ch. Pickering)) (104) و آخر قرن 9 (F. F. Arbuthno t) (105) . رودکی در زمانی به دنیا آمده است که بخارا از دست صفاری ها به دست سامانیان افتاد (سال 874) (106) . ی. برتلس سالهای 855 860، (107) عبدالسلام دهاتی (108) و م. زند (109) سالهای 850 860، میرزا زاده 858 (110)، ا. س براگینسکی سالهای 50 قرن9 (111) و عبدالغنی میرزایف آغاز نیمه دوم قرن9 ذکر (112) نموده اند. سعید نفیسی حدس می زند که رودکی تقریباً در سال 260 یا میانه های قرن 3 ه'. (113) تولد یافته است.

بدین ترتیب سال های تولد و وفات رودکی تعیین نشده اند، هرچند سال 329 را که سمعانی سال فوت درج کرده است، درست به نظر می رسد و در نسخه خطی موزه بریتانیا که Margeliouth D. S به طبع رسانده است و نسخه خطی فاکسیمیله. (عکس نسخه) آن را پژوهشگاه خلقهای آسیای آکادمی علوم شوروی (پژوهشگاه خاورشناسی) (114) که قطعه ای از آن را و. بارتولد در بخش اول کتاب ترکستان چاپ کرده است (و معلوم نیست که چرا سال وفات رودکی از آن قطعه افتاده) موجود است. (115)