مقدمه
آدمی در عصر ارتباطات بوسیله اینترنت و رسانه ها با اقشار دیگر جامعه در ارتباط است . انسان امروزی دیگر فرصتی برای دست کشیدن از فعالیتهای روزمره و پرداختن به تفریح و استراخت را ندارد و اگر هم داشته باشد فرصت بسیار ناچیز که به کارهای مربوط به شغلش می پردازد و در پی امرار معاش خانواده ی خویش است . و حتی اگر وقت هم بکند وقت بسیار اندکی دارد که آن را هم با مطالعه کتاب پر می کند .
قصد ما از جمع آوری مطالبی اندک از چند کتاب و ارائه این تحقیق کمک کردن به دانش آموزانی است که علاقمند به شعر و شاعری و بزرگان ایرانی هستند تا با این کار خویش توانسته باشیم به تعداد ناچیزی از سئوالات مبهمی که از حافظ در ذهن آنها نقش بسته را پاسخگو باشیم و امیدواریم که مورد رضایت آنها قرار گرفته باشد و لازم به ذکر است که از زحمات معلم گرانقدرمان جناب آقای ابراهیمی نهایت تقدیر و تشکر را بکنیم و امیدواریم که این تحقیق مورد رضایت ایشان قرار گیرد .
ز شعر دلکش حافظ کسی بودآگاه که لطف طبع و سخن گفتن آناتول فرانس ادبیات را شیوه بیان می گوید و معتقد است زیر آسمان کبود مضمون و مفهوم تازه ای نیست ، لااقل زیاد نیست و آنچه تازه است غالب است .
ادبیات جز طرز تعبیر چیزی نیست ، هر کس قالب بهتر و تعبیر موثر پیدا کند ابداعی کرده است . راستی هم فصاحت و بلاغت جز این نیست که مفهوم را به شکل کامل و موثری به ذهن دیگر وارد سازند . اگر هنر خطبا و شعرا و نویسنده گان در رسیدن به این هدف باشد ، حافظ یکی از بزرگترین هنرمندان به شمار می رود و قله ایست که ادبیات ایران به آنجا منتهی می شود . مطالعه دیوان حافظ این نکته را در ذهن می آورد که استادان بزرگ پنج قرن قبل از حافظ اعم از غزلسرایانی که درخشندگی سعدی نام آنها را تحت الشعاع قرار داده است مانند: جمال الدین عبدالرزاق ، کمال الدین اسمعیل ، همام تبریزی ، اوحدی ، عراقی و قصیده سرایانی چون مسعود سعد و انوری و خاقانی در پخته کردن این زبانی که دیگر کسی نتوانست به حریم آن نزدیک شود موثر بوده اند . تعبیرات و مضامین آنها ( مخصوصاً سعدی ) در دیوان حافظ پراکنده است و چون این مضامین یا مصراعها میان اهل ادب معروف بوده ، حافظ که پیوسته از اطناب و حشو اجتناب داشته ، نیازی در این نمی دیده است که اشاره به تضمین آن کند . به نظر او همه می دانند بیت :
سالها سجده صاحبنظران خواهد بود بر زمینی که نشان کف پای تو بود
از همام تبریزیست و اگر او دو مصراع را مقدم و موخر گذاشته و در طی یکی از غزلیات خود به این شکل در آورده است .
بر زمینی که نشان کف پای تو بود سالها سجده ی صاحبنظران خواهد بود
حال تضمین را دارد و محتاج اشاره نیست . دیگر نمی دانست چنان ( تحفه ی سخن او دست به دست می رود ) و به قدری شایع خواهد شد که مردم همام را به کلی فراموش خواهند کرد. باری قریحه در وی به حدی قوی و دایره ی ابتکار چنان وسیع است که اثر این استفاضه نامحسوس گردیده ، زیرا هر چه از دیگران گرفته در بوته ی ذوق خود ذوب کرده و سپس عنصر جدید درخشان ، کالای نقلید ناپذیر و غیر قابل وصولی آفریده است که گوئی سعدی یک قرن قبل در باره ی وی گفته است :
حد همین است سخن دانی و زیبایی را
دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند وندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند
این غزل معلوم نیست در پرتو چه حالت روحی گفته شده و شاعر از چه نحو کشف و سیر معنوی الهام گرفته است ولی طرز بیان ، پختگی سخن ، انسجام و استحکام جملات ، تعبیرات و اشارات به افکار فلسفی و عرفانی و همه ی آنها نشان می دهد که گوینده به معارف زمان خود آشنا و در ادبیات ورزیده بوده است ، یا چگونه تصورات سخیف و تعلیلات ابلهانه مخلوط می شود ! موحققاً حافظ بر معلومات عصر خود احاطه داشته است . اینکه می گویند قرآن را از حفظ می دانسته و خود او نیز بدان اشاره می کند ( به قرآنی که اندر سینه داری ) تنها عبارت قرآن نبوده است ، حقیقت قرآن با تمام تفاسیری که تا آن تاریخ دماغهای فعال و متبحر علمای دین نوشته و بر حقایق آن روشنائی پاشیده بودند می دانسته و از فقه و حدیث و حکمت ، مخصوصاً حمکت اشراق بهره ی وافر داشته است . بر علوم ادبی زبان عرب مسلط و به زبان فارسی و گنجینه های بی مانند آن مستولی بوده و آثار تمام استادان بزرگ را به طور تفصیل خوانده است . شاید در تصوف قدم زده و به کنه معارف آنها رسیده و مدتی هم سالک طریقه ای بوده و سپس در تحت تاثیر فکر آزاد خود که در قالبی نمی گنجیده است ، از حوزه رسمی صاحبان طریقت کناره گیری کرده و ( چهار تکبیر ) زده ( یکسره بر هر چه هست ) . این دیوانی که در دست ماست و همه " بیت الغزل معرفت است " با معتکف شدن در بابا کوهی و سه روز متوالی روزه گرفتن فراهم نمی شود . فقط دماغ افسانه باف ماست که معلول را بدون علت جستجو و هر کاری را بی رنج و تهیه ی اسباب آرزو می کند . بی سوادی ، با یک شب در آب به سر بردن ، عربی یاد می گیرد و حافظ با سه روز روزه ناگهان حافظ می شود و برابر استاد استادان سخن ظاهر می گردد .
سخن حافظ بی گمان یکی از مشخص ترین شیوه های ادبی ایران است . وجه تشخیص آن چون آثار سایر سرایندگان بزرگ در انتخاب مفردات ، ابداع ترکیبهای خاص ، کیفیت نشاندن کلمه میان جمله و طرز تلفیق آن است ، شیوه ی سخن حافظ خویشاوندی نزدیکی به شیوه ی خاقانی دارد که به تناسب لفظی و رعایت صنایع شعری اهمیت خاصی می دهد و در ابداع مضمون و آوردن تعبیرات تازه ، در بکار بردن اشعار و تشبیه و کنایه ، در استعمال مفاهیم مختلف لغات ، سبکی مشخص دارد و از این حیث سبک او متمایزتر می شودکه در گفتارش اشاره به قرآن حدیث و نسب اسلامی ،اشاره به افسانه و تاریخ قومی، اشاره به عادات و مرسومات زمان خود حد وفور آمده است. حافظ نیز چنین است با این تفاوت که در مراعات تمام این نکات از مرز اعتدال نمی گذرد. اضافه بر این به موسیقی کلمات و خوشاهنگی جمله علاقه شدیدی دارد و هیچگاه آن را فدای مضمون نمی کند و گویی در قریحه بهره ای کامل از فصاحت و سهولت بیان سعدی و انوری دارد از اینرو سخنش از تعقید و دشواری شیوه ی خاقانی رها گشته است و در دیوان ارجمند او کمتر به تعبیرات و ابیاتی برمی خوریم که روشن شدن آن محتاج مراجعه به کتاب لغت یا جستجو در تاریخ و معتقدات وسنن و عادات زمان باشد . مانند: "این بحث با ثلاثه غساله می رود"، خرقه ازسربه درآورد و به شکرانه به سوخت " ،" گر همچو سر ونگارم بدست بازآید."
حافظ چو آب لطف ز نظم تو می چکد حاسد چگونه نکته تواند برآن گرفت
با وجود ذخایر ادبی بی مانندی که گویندگان بزرگ برای ما گذاشته اند هنوز محققین ما در خواص کلمات ، کیفیت ترکیب جمله ها ، تاثیر اوزان عروضی و سایر نکاتی که باعث پیدایش زبانی چون زبان خواجه می شود بحث های روشن و باروری نکرده اند شاید حق با آنها باشد. زیرا چیزی که زبان گوینده ای را از گوینده ی دیگر متمایز می کند تنها ظواهر و مراعات بعضی اصول ادبی و عروضی نیست. البته هجاهای کوتاه و بلند یا مصوتهای زیروبم ، انتخابات وزنی و قافیه ای برای بیان مقصودی که گوینده در نظر دارد موثر است و حتماً گویندگان بزرگ متوجه این نکات بوده و همه ی اینها را مراعات کرده اند، معذلک رموز دیگری است که قابل تعلیل و بیان نیست. به قول یکی از فضلا:( این غزل سعدی:
هر شب اندیشه دیگر کنم و رای دگر که من از دست تو فردا بروم جای دگر
از حیث تقطیع ، بر وزن این قصیده ی فرخی است:
یاد باد آن شب کان شمسه ی خوبان طراز بطرب داشت مرا تا بکه بانگ نماز
ولی خواندن آنها دو حالت مختلف در ما ایجادمی کند، به حدی که آدم خیال می کند در دو وزن مختلف گفته شده اند و البته این قضاوت به واسطه ی این است که در شعر فرخی هجاهای بلند به کاررفته و در شعر سعدی هجاهای کوتاه ، هجاهای بلند برای قصیده و اشعار حماسی مناسبتر است و هجاهای کوتاه برای غزل شایسته تر .