تحقیق مقاله جزیره هرمز

موقعیت جغرافیایی

جزیره هرمز HORMOZ

جزیره هرمز در دهانه تنگه هرمز، در مدخل ورودی خلیج فارس از دریای عمان بین  تا  طول شرقی و  تا  عرض شمالی واقع شده است. این جزیره را به علت موقع جغرافیایی آن که در مجاورت با تنگه هرمز قرار دارد، کلید خلیج فارس می دانند. همین موقعیت است که آن را از نظر سوق الجیشی و بازرگانی از اهمیت خاصی برخوردار کرده است.

جزیره هرمز از شمال غرب به بندرعباس، از جنوب شرق به جزایر قشم و لارک محدود می گردد.

فاصله جزیره هرمز (از محل بندر) تا بندرعباس 71/9 مایل دریایی (18 کیلومتر)، تا جزیره قشم (محل سربندر) 71/9 مایل (18 کیلومتر) و تا جزیره لارک (تا محل اسکله) نیز 71/9 مایل (18 کیلومتر) می باشد.

فاصله این جزیره در نزدیکترین مسیر تا ساحل اصلی کشور 96/2 مایل (5/5 کیلومتر) است. (نقشه شماره 25)

بلندترین نقطه ارتفاعی جزیره 228 متر و پایین ترین نقطه ارتفاعی منحنی صفر است، بنابراین ارتفاع متوسط در جزیره هرمز 114 متر است.

مساحت جزیره

جزیره هرمز به شکل بیضی است، قطر کوچک آن 5/5 و قطر بزرگ آن بین 5/7 تا 9 کیلومتر، و مساحت آن در حدود 45 کیلومتر مربع می‌باشد.

توپوگرافی و ناهمواری ها

قسمت اعظم جزیره هرمز ناهموار و عارضه دار است. بلندترین نقطه در این جزیره 228 متر و پایین ترین نقطه ارتفاعی صفر است، بنابراین متوسط ارتفاعات در جزیره هرمز 114 متر می باشد. اگر جزیره هرمز را به دو نیمه شمالی و جنوبی تقسیم، کنیم نیمه جنوبی تماماً تپه ای و ناهموار است و نیمه شمالی آن در قسمت مرکزی ناهموار و به سمت شمال از ارتفاعات کاسته شده و سطوح دشتی هموار می شود.

اگر به توپوگرافی جزیره هرمز توجه شود این سطح دشتی به صورت قوسی است که رأس آن به سمت شمال قرار دارد، از غرب جزیره شروع شده، قسمت شمالی را دور زده و در قسمت شرقی جزیره به پایان می رسد. اگر جزیره به دو نیمه شرقی و غربی تقسیم شود، در سطوح ناهموار در نیمه غربی جزیره ارتفاعات روندی شمال غرب به جنوب شرق داشته، برعکس در نیمه شرقی ارتفاعات دارای روند شمال شرق به جنوب غرب هستند که این دو روند در بخش مرکزی جزیره به طرف جنوب به هم رسیده و تشکیل قوسی را می‌دهند که رأس آن به سمت جنوب است، درست برعکس قوسی که سطوح دشتی در این جزیره را در برگرفته است. در قسمت غربی جزیره ساحل به صورت صخره ای است، به سمت جنوب غرب بین خط ساحلی و ارتفاعات پرتگاهی با روند کلی شمال غرب به جنوب شرق وجود دارد که البته بلافاصله به ساحل ختم نمی شود. این پرتگاه در جنوب جزیره باز به ساحل صخره ای منتهی می شود، طوریکه ساحل غربی و ساحل جنوبی را که صخره ای هستند، به صورت خطی به هم متصل کرده و باعث شده که در محدوده جنوب غرب باریکه ای ناهموار بین پرتگاه و خط ساحلی با همان روند پرتگاه به وجود آید. به سمت جنوب شرق و شرق از ارتفاع سواحل کاسته می شود. ساحل هموار به طور کلی بیشتر در نیمه شمالی جزیره به چشم می خورد. جزیره هرمز تقریباً دارای ساختمان متحدالمرکزی است و تمام آبراهه‌ها از مرکز به اطراف سرازیر می شود.

شبکه زهکشی در جزیره به گونه ای است که آبراهه ها در بخشهای جنوبی به دلیل شیب توپوگرافی زیاد، بلافاصله به ساحل می رسند، اما در بخشهای غربی، شرقی و شمالی جزیره آبراهه ها، مسیر طولانی‌تری را طی کرده و وارد دریا می شوند.

زمین شناسی و تکتونیک

1) زمین ساخت جزیره هرمز

جزیره هرمز اصولاً یک گنبد نمکی است که در آن سازندهای آذرین و غالباً آتشفشانی تیپ غالب سنگ شناسی را تشکیل می دهد. جزیره هرمز مکان مشخص سازند معینی به نام سری هرمز است. سری مزبور شامل سنگ نمک و گچ همراه توده ها و قطعات سنگهای رسوبی و آذرین است و مجموعه ای از سنگها را تشکیل می دهد که شباهتی با هیچ یک از ردیفهای سازند دوران دوم و دوران سوم که اطراف گنبدهای نمکی را فرا گرفته است، ندارد.

جزیره هرمز ظاهراً دارای ساخت هم مرکزی است که در قسمت میانی آن نمک طعام و در حول آن مخلوطی از نمک و گچ و اندریت قرار گرفته است. ترکیبات اخیر به صورت حلقه مانند قرار داشته و انواع مختلف سنگهای آذرین، آهک و شیل را نیز در بردارد. در قسمت جنوبی جزیره بقایای یک پوشش رسوبی دیده می شود که شامل ماسه سنگ و آهک ماسه سنگی همراه لایه های کنگلومرا و شیل است. این پوشش روی سازندهای نمکی قرار گرفته است.

در تاریخ زمین شناسی هرمز دو جنبش آتشفشانی وجود داشته که اولی بازیک و احتمالاً قبل از پرمین و دومی اسیدی مربوط به تریاس پیشین است. آتشفشان اسیدی متعلق به یک فاز (جنبش) کششی است فرونشست خشکیها و پیشروی دریایی تریاس را فراهم نموده است.

اختلاف سن سنگ های آتشفشانی و سنگهای تبخیری جزیره هرمز، سنگهای آتشفشانی این جزیره را از سری هرمز مستثنی می سازد. از مطالعه پتروشیمی سنگهای آذرین چنین استنباط می شود که منشأ ماگماها از ذوب پخش پوسته بوده، یا اگر منشأ آن از جبه باشد مطمئناً در حین بالا آمدن و در مسیر خود با پوسته اسیدی به شدت اختلاط و آغشتگی حاصل کرده است.

کانی سازی سنگهای آتشفشانی سبب شده است که کانیهای حرارت بالا از قبیل پیروکسن و آمفبیل و کانیهای حرارت پایین و هیدروترمال نظر اولیژیست، کوارتز و پیریت در حفره ها و شکستگیهای سنگهای آذرین تشکیل گردد. همچنین در سنگهای رسوبی قدیمی این جزیره کانیهای درجازا نظیر دولومیت، پیریت و کوارتز به وفور یافت شود.

یکی از کانسارهای قابل توجه و مهم این جزیره اخرا است که از طریق شستشوی سنگهای آهن دار توسط آبهای نافذ و انتقال اکسید آهن سه ظرفیتی به اعماق زمین حاصل شده است. ژیزمان این کانسارها به صورت توده های بزرگ عدسی شکل است که در حد فاصل سنگهای تخریبی و برش هتروژن آهندار قرار گرفته است.

2) چینه شناسی جزیره هرمز

1-2) پروتروزئیک و پالئوزوئیک

*سازند هرمز: نام این سازند از نام همین جزیره (هرمز) گرفته شده و دارای گسترش وسیع در جنوب غربی ایران به شکل گنبد نمکی است. سری مزبور شامل سنگ نمک و گچ همراه توده ها و قطعات سنگهای رسوبی و آذرین است و قسمت اعظم جزیره هرمز را در بر گرفته است.

2-2) سنوزوئیک

- نئوژن

* سازند آغاجاری (فارس فوقانی): این سازند از نظر لیتولوژی شامل ماسه سنگهای آهک دار قهوه ای و خاکستری، رگه های گچ، مارن های قرمز و سیلتستون است. در کنتاکت زیرین سازند آغاجاری، مارن های خاکستری و آهک های سازند میشان قرار دارد که حدبین آنها تدریجی و هم شیب است. سن این سازند از میوسن فوقانی تا پلیوسن تعیین شده است. این سازند به صورت نواری باریک در ساحل جنوبی جزیره از غرب به شرق کشیده شده است.

3-2) کواترنری

به طور کلی آبرفتهای دوران چهارم نواحی ساحلی و بستر رودخانه‌های اتفاقی را در بر می گیرند. ضخامت این آبرفتها متفاوت و از تخریب تشکیلات جزیره به وجود آمده اند. آبرفتهای دوران چهارم در نیمه شمالی جزیره گسترش دارند.

3) ولکانیسم جزیره هرمز

فعالیتهای ماگمایی در هرمز به صورت خروجی و هم نفوذی صورت گرفته است. بیشتر گدازه های دارای ترکیب ریولیت و یا ریوداسیت و بعضی دارای ترکیب تراکیت و به ندرت بازالت هستند. ولکانیسم ریولیتی و تراکیتی با انفجارهای شدید و تشکیل پهنه های وسیع توفهای آتشفشانی (ایگمبریت) همراه بوده است. این نوع فعالیت نشانه وجود یک فاز کششی متعاقب یک فاز فشردگی است. سنگهای آتشفشانی جزیره هرمز غالباً تجزیه شده اند. ریولیتها کم و بیش اختصاصات اولیه خود را حفظ نموده اند. در توفانهای ریولیتی از کانیهای اولیه سنگ فقط فنوکریستالهای کوارتز باقیمانده و فلدسپاتها سریستیزه شده اند. بازالتها اختصاصات فیزیکی خود را از لحاظ رنگ و گاهی بافت و ساخت حفظ نموده اند اما از نظر کانی شناسی تجزیه و تخریب آنها به قدری پیش رفته که آنها را به سختی می توان شناخت.

4) سنگ شناسی سنگهای آذرین هرمز

همانطور که قبلاً نیز اشاره شد بیشتر سنگهای آذرین جزیره هرمز به علت قدمت زیاد، کم و بیش اختصاصات اولیه خود را از دست داده‌اند. نه تنها کانیهای این سنگها تجزیه شده اند، بلکه جای آنها را مواد دیگری از قبیل سیلیس، کربنات و گاهی گچ و نمک پر کرده است. قسمت اعظم سنگهای آتشفشانی جزیره هرمز دارای ترکیب ریولیت بوده که به صورت گدازه و یا توف دیده می شوند. علاوه بر ریولیت، برش داسیتی، گدازه ها و توفهای تراکیتی، روانه های بازالتی و بالاخره رگه های تزریقی دیاباز مشاهده می شود. توده های آتشفشانی این جزیره به صورت کلاهکی نسبتاً محکم بر روی توده های نمک دیده می‌شوند. گاهی در حدفاصل سنگهای آتشفشانی و سنگهای تبخیری طبقاتی از سنگهای رسوبی به ضخامت حدود چند متر شامل ماسه سنگ قرمز، شیل و آهک مشاهده می شود. توفهای آتشفشانی جزیره هرمز با رنگ سفید خود از فواصل دور از سایر سنگهای آذرین و رسوبی جزیره قابل تمییز می باشند. سنگهای آذرین این جزیره عبارتند از:

1-4) ریولیتهای هرمز

بیرون زدگیهای پراکنده ای از این سنگها که به صورت توده ای سخت ولی خرد شده بر روی توده های نمک قرار گرفته اند که مخصوصاً در قسمت شمالی و شمال غرب جزیره مشاهده می شوند. یکی از بیرون زدگیهای تیپیک آن در حدود یک کیلومتری جنوب غرب شهر هرمز قرار دارد.

این سنگها دارای رنگ خاکستری روشن و یا خاکستری مایل به سبز و یا متمایل به صورتی می باشند. خمیره سنگ در ارتباط با ژیزمانهای مختلف متفاوت است. گاهی شامل بلورهای ریزکوارتز و فلدسپات و یا سرپسیت و کلریت و به ندرت دارای اپیدوت و گوتیت است. کلریت و اپیدوت از تجزیه کانیهای فرومنیزین سنگ حاصل شده‌اند. در بیشتر این سنگها بلورهای اتومورف اولیژیست در داخل حفره ها و یا شکستگیهای سنگ و یا گاهی در خمیره آن مشاهده می‌شوند.

2-4) تراکیتهای هرمز

موقعیت چینه شناسی این سنگها مشابه ریولیتها است. تراکیتها دارای رنگ خاکستری متمایل به سبز و یا متمایل به صورتی می باشند. حفره ها و شکستگیهای این سنگ از کانیهای فومرولی پر شده اند.

در خمیره این سنگها بلورهای ریز شامل کوارتز و فلدسپات و یا کوارتز، کلسیت، کلریت و اکسید آهن قرار گرفته اند. بلورهایی بیوتیت کاملاً تجزیه شده اند و به جای آنها کوارتز، کلریت و الیژیست مشاهده می شود. بلورهای آمفیبول قبلی به کلریت تجزیه شده اند. شکستگیها و حفره های این تراکیتها در جنوب جزیره از بلورهای آمفیبول، اولیژیست، کلریت و کوارتز پر شده است.

3-4) ریوداستهای هرمز

این سنگ در جنوب – جنوب غربی جزیره به صورت برش اتوکلاسیک دیده می شود. در قسمتی از درز و شکافهای این برش بلورهای آپاتیت به صورتهای مختلف یافت می شود.

این سنگ به رنگ بنفش کم رنگ است. خمیره سنگ شامل کوارتز سریست و کلریت است که بلورهای کانی اخیر غالباً دارای ساخت اسفرولیتی می باشند. جای کانیهای فرومنیزین این سنگ را کانیهای ثانوی، مانند اولیژیست کلریت و سریست پر کرده است.

4-4) بازالتهای تجزیه شده

این سنگ در جزیره هرمز به صورت توده های سیاه رنگ به وسعت حداکثر  متر دیده می شود که توسط گنبد نمکی بالا آورده شده است. با توجه به ژیزمانهای این سنگ چنین استنباط می شود که بازالت در زیر ریولیت و بر روی نمک قرار گرفته باشد، در یک ژیزمان مابین نمک و بازالت و در بین بازالت و ریولیت طبقاتی از سنگهای رسوبی شامل طبقه ای از رسوبهای نریتیک قرار گرفته، چنین بر می‌آید که ولکانیسم بازالتی در هوا صورت گرفته و بعداً گدازه ها بر اثر پیشروی دریا توسط ماسه سنگ و شیل پوشیده شده است.

این سنگها سیاه رنگ و گاهی متخلخل به نظر می رسد. در بازالتها به جای اولیوین توده های کوچک قهوه ای رنگ مشاهده می شود که شامل کانیهای ثانوی است. در حفره های بعضی از بازالتها بلورها اتومورف دولومیت که به چشم غیرمسلح نیز دیده می شود، وجود دارد.

شدت تجزیه به حدی است که این سنگها به کلی اختصاصات کانی‌شناسی خود را از دست داده اند. به جای فنوکریستالهای اولیوین و پیروکسن اکنون کانیهای ثانوی نظیر کلریت، هماتیت، دولومیت و سیلیس دیده می شود. این کانیهای ثانوی قالب کانیهای فرومنیزین قبلی را پر کرده اند. خمیره بیشتر این بازالتها شامل اپیوت، کلریت و بلورهای ریز کوارتز و خمیر پاره ای دیگر فقط از کلریت و بلورهای کوارتز تشکیل شده است. در این سنگها فلدسپاتها به کلی تجزیه شده‌اند و به جای آنها بلورهای ریز کوارتز دیده می شود. به نظر می‌رسد که فراوانی سیلیس در این سنگها ناشی از نفوذ آبهای سیلیس دار و رسوب این ماده در حفره های سنگ بوده باشد. حفره های بیشتر بازالتهای تجزیه شده هرمز را بلورهای انیدریت و نمک پر کرده است.

5) دیاباز جزیره هرمز

دیاباز یا ولریت به صورت دایک در جنوب غربی جزیره و در مجاورت یک توده تراکیتی دیده می شود، رنگ این سنگ خاکستری مایل به سبز و ساخت آن دلریتی است. پیروکسنها که به وسیله باگتهای پلاژیوگلاز محصور می باشند به اورالیت تبدیل شده اند، علاوه بر پیروکسن و اورالیت بلورهای مورف آمفبیل نیز در این سنگ دیده می شود که کم و بیش به بیوتیت تجزیه شده است.

6) پتروژنز سنگهای آذرین جزیره هرمز

در جزیره هرمز سنگهای اسیدی، خنثی و بازیک مشاهده می شود که متأسفانه قطبهای بازیک و خنثی به علت تجزیه شدید و سیلیسی شدن سنگها، ترکیب شیمیایی اولیه خود را از دست داده اند. بنابراین از ترکیب شیمیایی کنونی این سنگها نمی توان نتایج دقیق در مورد منشأ و همچنین تغییرات و تحولات ماگمایی این منطقه بدست آورد.

تنها سنگ بازیک این ناحیه که تقریباً ساخت و ترکیب شیمیایی آن محفوظ مانده یک دایک دیاباز است.

به هر حال آنچه از مطالعات زمین شناسی استنباط می شود به شرح زیر خلاصه می شود:

1) بالا بودن درجه قلیائیت سنگهای اسیدی و بازیک و برتری مقدار درصد پتاسیم بر سدیم نماینده یک سری شوشونینی غنی از پتاسیم است.

2) از روی شباهت ماگمایی دلریتی و ریولیتی از لحاظ بالا بودن درصد پتاسیم می توان گفت که این دوماگما شاید از تفریق کامل یک ماگمای شوشونینی حاصل شده باشد.

با توجه به موارد فوق در مورد منشأ ماگماهای جزیره هرمز می‌توان گفت که:

- یا منشأ این سنگها، ماگماهای حاصل از آنانکسی پوسته است.

- یا منشأ سنگهای آذرین هرمز ماگمای واحدی بوده که از جبه سرچشمه گرفته و سپس در سر راه خود با پوسته اسیدی اختلاط و آغشتگی پیدا کرده است.