چهاردهم ماه مه (٢٤ اردیبهشت) روز لغو امتیاز تنباکوست به فرمان میرزا حسن شیرازی. این نهضت بیشتر از این نظر اهمیت دارد که از آن تاریخ روحانیت شیعه از نفوذ خود در میان مردم و بازاریان برای دستیابی به قدرت سیاسی آگاه شد، چنان که نود سال بعد از این تاریخ، بر گرتهء این نهضت، جمهوری اسلامی پدیدار گشت. در این میان نقش پیرامونی روشنفکران در نهضت تنباکو قابل تامل است.
قراداد های ناصرالدین شاه با دول خارجی ناصرالدین شاه قاجار در طی پنجاه سال سلطنت، با دول خارجی ٨٣ قرارداد تجاری، سیاسی و سرحدی امضا کرد. او در قراردادهایی تاسیس بانک شاهنشاهی، استخراج معادن، راهسازی و امتیاز استخراج نفت و تاسیس کارخانه های کبریت سازی و صابون سازی را به انگلستان سپرد. از میان این امتیازها، تنها امتیاز تنباکو که با معاهدهء رژی در سال ١٨٩٠ م به میجر ف تالبوت واگذار شد، خشم بازاریان و روحانیان را برانگیخت و به قیام مردم منجر شد که در تاریخ ایران به انقلاب تنباکو موسوم است.
پیوند بازاریان با روحانیت شیخ مرتضی انصاری در دوران سلطنت محمد شاه برای حوزه های علمیه مرکزیتی به وجود آورد. از آن تاریخ بود که حوزه های علمیه سامان گرفت و وظایف و درجات روحانیت بسته به دانش آنان تعیین شد. در این نظام مجتهدان در عتبات، پیشنمازها در مساجد و ملاها و روضه خوان ها در شهرها و روستاها به منبر می رفتند و آرای رهبران مذهبی را به میان مردم می بردند. بازاریان در این میان از طریق پرداخت خمس و سهم امام تضمین کنندهء توان مالی حوزه های علمیه بودند و بدین ترتیب با روحانیت شیعه در یک پیوند تنگاتنگ قرار داشتند. واگذاری امتیاز تنباکو به یک میجر انگلیسی به زیان مالی آن گروه از بازرگانان ایرانی می انجامید که در کار خرید و فروش تنباکو بودند. اولین نطفه های اعتراض هم در میان آنان شکل گرفت تا آن حد که پس از ورود میجر تالبوت در فوریهء ١٨٩١ برای استقرار تشکیلات رژی، بازرگانان ایرانی به اعتراض در مسجد شاه گرد آمدند و از آنجا به شاه عبدالعظیم رفتند و بست نشستند.
روشنفکران معتزض و آزادیخواه روشنفکران آزادیخواه به رهبری سید جمال الدین اسد آبادی و میرزا ملکم خان از طریق روزنامه های اختر و قانون به استبداد شاهی معترض بودند و به رغم خشونت سیاسی عقاید خود را از طریق روزنامه های یاد شده در میان مردم منتشر می کردند. با این حال تشکیلات و توان آنها با حوزه های سامان یافتهء علمیه نمی توانست رقابت کند. روضه خوان ها به هر مناسبت و بخصوص در ماه های محرم و رمضان از منابر به تهییج مردم می پرداختند، در حالی که آرای روشنفکران تنها در میان قشر باسواد و روزنامه خوان مردم منتشر می شد. سید جمال الدین اسدآبادی از کشور اخراج شده بود. به دستور ناصرالدین شاه ورود روزنامهء اختر به ایران ممنوع بود و وقتی که روزنامهء قانون به هواداری از نهضت میرزای شیرازی مقالاتی منتشر کرد، به فرمان ناصری، میرزا ملکم خان خائن به وطن معرفی گردید و سی تن از پیروان او را به حبس افکندند.
رقابت روسیه با انگلستان یکی دیگر از عواملی که به نهضت تنباکو دامن زد، رقابت روسیه با انگلستان بود. پس از انعقاد قرارداد تنباکو، بوتزف، سفیر روسیه در اعتراض به این قرارداد به دولت وقت نوشت: این خلاف معاهده است که روس ها مجبور باشند تنباکو را از انگلیس ها خریداری کنند. بدین ترتیب بدون پشتیبانی روسیه از روحانیت ممکن بود نهضت تنباکو تا آن حد پانگیرد که حکومت ناصری را از بنیاد به مخاطره اندازد.