الحمد لله ربّ العالمین و صلّی الله علی سیدنا و نبینا محمّد و آله الطّاهرین و لعنه الله علی اعدائهم اجمعین.
نورانیت نماز و رازها و رمزهای آن و درسهایی که در آن گنجانیده شده و اثر آن در ساختن فرد و جامعه چندان نیست که در مقاله ای کوتاه بتوان از آن سخن گفت، ولی بحث کوتاهی در اینجا خواهیم داشت.
نماز، رکن اصلی دین است و باید اصلی ترین جایگاه را در زندگی مردم داشته باشد. برپاداشتن نماز نخستین ثمره و نشانه حکومت صالحان است. در قرآن مجید آیات متعددی در باره نماز وجود دارد که نمایانگر اهمیت و ارزش خاص و جایگاه رفیع و عالی این عبادت مهم در پیشگاه خداوند است. آیات مربوط به نماز هر کدام پیام خاصّی دارد. بعضی از آنها به اهمیت بعد معنوی و ملکوتی نماز پرداخته، برخی آن را مایه آرامش دلها قرار داده و تعدادی نماز را عامل بازدارنده از زشتی و پلیدی معرفی نموده و بخشی دیگر نیز به بررسی نماز در ادیان گذشته و همراهی نماز با عبادات دیگر از قبیل حج، جهاد، زکات و عدالت اجتماعی پرداخته است.
نکته مهم در آیات قرآن درباره نماز، سیر تاریخی این عبادت است که از زمان گذشته انبیاء تا به حال ادامه داشته است و انسان هر وقت با دقت و تفکر به آن پرداخته، بیشتر به ارزش و اهمیت آن پی برده است. قبل از حضرت محمد (ص)، در آیین حضرت عیسی هم نماز بوده که قرآن از زبان او نقل می کند که خداوند مرا به نماز سفارش کرده است:«و اوصانی بالصّلوه » [مریم، 31] و قبل از او، موسی بوده که خداوند به او خطاب می کند:«اقم الصّلوه لذکری» [طه، 24] و قبل از موسی، پدرزن او شعیب بوده که نماز داشته است: «یا شعیب اصلاتک تأمرک» [هود، 87] و قبل از همه آنها، حضرت ابراهیم (ع) بوده که از خدا می خواهد دودمانش را از نمازگزاران قرار دهد؛ همچنین حضرت لقمان (ع) که فرزندش را به اقامه نماز توصیه می کند و یا آنچه را که در دوران جنگ تحمیلی مشاهده کردیم که نماز، اساس پایداری، استقامت، اطمینان خاطر و آرامش دلهای رزمندگان در کوران مبارزه نابرابر بین اسلام و کفر واقع شده بود.
هیچ وسیله ای محکم تر و دائمی تر از نماز برای ارتباط میان انسان با خدا نیست، مبتدی ترین انسانها رابطه خود با خدا را بوسیله نماز آغاز می کنند. برجسته ترین اولیاء خدا نیز بهشت خلوت انس خود با محبوب را در نماز می جویند.
کلمات و اذکار نماز هر یک خلاصه ای است که به بخشی از معارف دین اشاره می کند و بطور مکرر و پی در پی آن را به یاد نمازگزار می آورد. نمازی که با تدبر در معانی و بدون سهو و غفلت گزارده شود، انسان را روز به روز با معارف الهی آشناتر و به آن دلبسته تر می سازد.
نماز با حضور و با توجه، نمازی که از یاد و ذکر سرشار است، نمازی که آدمی در آن با خدای خود سخن می گوید و به او دل می سپارد، نمازی که والاترین معارف اسلام را پیوسته به انسان می آموزد، چنین نمازی انسان را از پوچی و بی هدفی و ضعف می رهاند و افق زندگی را در چشمش روشن می سازد و به او همت و اراده و هدف می بخشد و دل او را از میل به کجروی و گناه و پستی نجات می دهد. از این رو است که نماز در همه حالات، حتی در میدان نبرد و در سخت ترین آزمایشهای زندگی اولویت خود را از دست نمی دهد.
انسان همیشه به نماز محتاج است و در عرصه های خطر محتاج تر.
اگر بخواهیم در یک جمله کوتاه بهترین، مفیدترین و حکیمانه ترین دستمایه زندگی را برای بشر امروزی تعریف کنیم تا آرامش و اطمینان معنوی خاصی را در دلها قرار دهد که از وسوسه شیطان و گرفتاریهای روزمره این زندگی عادی انسان را رهایی دهد، تنها باید از قرآن کمک گرفت آنجا که می گوید:
«واستعینوا بالصبر والصلوه » [بقره،45]
بوسیله صبر و نماز کمک و یاری بجویید.
این مقاله در مورد نماز و ارکان آن از تکبیر و حمد و سوره و رکوع و سجود و تشهد و سلام می باشد تا آنچه را در این ارتباط با خدا می گوییم، بهتر بفهمیم و عبادتی آگاهانه و از روی معرفت داشته باشیم.
که در اینجا نگاهی گذرا به عبادت و عبودیت که روح نماز و همه تکالیف عبادی است داریم تا جایگاه رفیع آن را در زندگی خود بهتر ببینیم.
عبادت چیست؟
عبادت هدف آفرینش ماست. قرآن می فرماید:
«و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون.» [ذاریات، 56]
کارهایی که ما انجام می دهیم، اگر برای رضای خدا باشدعبادت است، گر چه مانند کسب و کار، تحصیل علم، ازدواج و یا خدمت به مردم، برای رفع نیازهای خود یا جامعه باشد. آنچه یک امر را عبادت می کند آن است که به انگیزه ای مقدس انجام شود که به تعبیر قرآن رنگ خدایی داشته باشد.
عبادت فطری است
بعضی کارهای ما بر اساس عادت است و برخی بر پایه فطرت. آنچه عادت است هم می تواند با ارزش باشد مثل عادت به کارهای خوب و هم می تواند بی ارزش باشد مانند عادت به سیگار. اما اگر امری فطری باشد یعنی بر اساس فطرت و سرشت پاکی که خداوند در نهاد هر بشری قرار داده است انجام شد، همواره با ارزش است. عبادت و پرستش نیز یکی از امور فطری است و لذا قدیمی ترین، زیباترین و محکم ترین آثار ساختمانی بشر مربوط به معبدها، بتکده هاو آتشکده هاست.
ریشه پرستش
کیست که خداوند را با اوصاف و کمالات بی پایانش بشناسد، اما سر تسلیم و خضوع فرو نیاورد؟ قرآن از طریق داستانها و تاریخها نشانه هایی از قدرت و عظمت او را برای ما بیان می دارد.
مثلاً می فرماید:خداوند به مریم بی همسر فرزند داد، رود نیل را برای موسی شکافت و فرعون را در آن غرق کرد، انبیاء را با دست خالی برابر قدرتهای زمان خود پیروز کرد و دماغ طاغوتها را به خاک مالید.
اوست که شما را از خاک بی جان آفرید و مرگ و حیات و عزت و ذلّت شما به دست اوست. کیست که ضعف و ناتوانی و جهل و محدودیت خود و خطرات و حوادث پیش بینی شده و نشده را درک کند و احساس نیاز به قدرت نجات دهنده ای نکند و سر تسلیم خم نکند.
مدار عبادت ثابت است
همانگونه که کرات آسمانی و زمین در عین حرکتهای مختلف وضعی و انتقالی، همواره مدار ثابتی دارند، عبادات نیز با همه شکلها و صورتهای مختلفشان بر مدار ثابتی قرار دارند که آن رضای خداوند است، گر چه شرایط زمانی و مکانی، فردی و اجتماعی نوع حرکت در این مدار را عوض می کنند. مثلاً مسافرت، نماز را دو رکعتی می کند و بیماری شکل نماز را تغییر می دهد، امّا همه اینها نماز است و بر مدار یاد خدا و رضای او و انجام فرمان او قرار دارد.
عبادت،داروخانه شبانه روزی است
هر کس در هر لحظه و در هر شرایطی بدون هیچ وقت قبلی و واسطه ای می تواند با هر زبانی که دارد با او ارتباط برقرار کند. هر چند اوقاتی مخصوص، از قبیل هنگام سحر، غروب جمعه یا پس از خطبه های نماز جمعه، هنگام نزول باران و یا شب قدر، دعا و عبادت حال دیگری دارد امّا بهر حال عبادت اختصاصی به این اوقات ندارد.
ذکری قلبی با روشی مخصوص یاد خداوند، با شیوه ای ابتکاری که اعضای انسان از موی سر تا نوک پا در آن نقش دارند. هنگام وضو هم روی سر را مسح می کنیم و هم روی پا را، هنگام سجده هم پیشانی بر زمین نهاده می شود هم انگشت، هم زبان حرکت می کند هم دل به یاد اوست. در نماز چشمها نیز باید به محل سجده به حال نیمه باز دوخته شود، قسمتهایی از بدن باید پوشیده شود، کمر در رکوع خم شود، دستها در هنگام گفتن «الله اکبر» بالا بیاید، گردن صاف و در رکوع کشیده شود، به هر حال در نماز همه اعضا به نحوی در خدمت یاد خدا هستند.
«یا ایها الّذین امنوا اذکروا الله ذکراً کثیراً، و سبّحوه بکره و اصیلاً»
ای کسانی که ایمان آورده اید،خدا را بسیار یاد کنید و صبح و شام او را تسبیح نمایید.
عبادت مایه آرامش دلها
تنها مشکلی را که دنیای علم و صنعت امروز حل نکرده، مشکل آرامش روحی است. هر روز آمار بیماریهای روانی، جنون مصرف قرص اعصاب زیاد می شود، امّا عبادت و اطاعت خدا برای اولیاء خدا چنان حالتی به وجود می آورد که در هیچ شرایطی دچار اضطراب نمی گردند.
آری نماز یاد خداست و فقط با یاد خدا دلها آرامش می یابد.
«الا بذکر الله تطمئن القلوب.»