پیشگفتار:
یکی از برجسته ترین و ممتازترین فرش های ایران، فرش اصفهان است . فرش این منطقه حجم کامل آن نوع نقوش و طرح هایی است که به آن ها نقوش سنتی گفته می شود که ریشه در طراحی کهن و سنتی ایران دارد . با آنکه ریشه های این نوع طراحی به نگاره های قبل از ظهور اسلام و دوران هخامنشی و ساسانی بر می گردد، ولی اوج شکوفایی و شکل گیری آن ها مربوط به زمان مکتب هرات ( دوران صفویه ) و به دست هنرمندانی نظیر بهزاد و سلطان محمود و تعداد دیگری از نقاشان ایرانی است . پایگاه شکل گیری و این نقش آفرینی بعد از هرات که در آن دوران در حوزه فرهنگ ایران داشت به شمال غربی ایران و تبریز بوده است .
بی تردید انتقال پایتخت در دوران صفویه و به تبع آن آوردن هنرمندان در بازار تبریز به قزوین باعث گردید که شالوده دوره ای پی ریزی گردد که بعدها به نام مکتب اصفهان سرآمد تمامی رشته های هنری ایران گردد .
تمرکز 85 ساله پایتخت در قزوین باعث شد تا مرحله رشد و تکامل نقوش سنتی ایران پس از هرات و تبریز ادامه یافته و شکوفایی خود را در اصفهان جشن بگیرد. در واقع رشته نقوش سنتی ولی سیمای قالی امروز اصفهان که اغلب در زمره شاهکارهای دوره صفوی به شمار می رود . قبل از آنکه در هنر معماری ، کتاب آرایی ، تذهیب و 000 مکتب اصفهان جستجو شوند، باید ریشه آن ها را در حیات سبز هرات و تبریز و قزوین جستجو کرد . این نقوش به وسیله هنرمندان برجسته آن زمان برای فرش هایی بزرگ که در کارگاه های سلطنتی اصفهان بافته می شد مورد استفاده قرار گرفت. به نحوی که بقایای آن به طور مکرر در قالی امروز اصفهان ( اما تا حدودی دگرگون شده ) مشاهده می شود . ویژگی های عمده نقشه های اصفهان استفاده از اسلیمی هایی منظم و گردان است . که مشتقات فراوان و زیبایی با توجه به هنر و مهارت در اطراف آن ایجاد می گردد. از انواع اسلیمی ها می توان اسلیمی یاری ، اسلیمی دهان اژدری اشاره کرد. همراه با اسلیمی معمولاً گل های اناری است که به علت کاربرد وسیع و متنوع آن ها در فرش های دوران شاه عباس به گل شاه عباسی نیز معروف است. از ضمائم این طرح ها شاخ هایی حنایی، غنچه، سه غنچه ، درخت و برگ ، پرنده و حیوان است.
در دوران قاجار در طرح های سنتی ایران عناصر جدیدی متاثر از نقاشی اروپایی وارد شد که به آن نقاشی قاجاری می گویند . این نوع طرح با نام گل فرنگ و نقش قاجار نیز معروف بوده و جای خاصی در طرح و نقشه فرش ایران یافت . از ویژگیهای دیگر طراحی سنتی ایران استفاده از رنگهای پخته لاکی ( روناسی ) ، آبی ، لاجوردی ، کرم ، نخودی ، سرمه ای و زرد چرک است . در نقوش قاجار استفاده از گلهای درشت قرمز و صورتی و رنگ زرد به شدت رایج شد .
متداولترین نقوش سنتی ، لچک و ترنج است که با ترکیبات مختلفی از گل و اسلیمی مورد استفاده قرار می گیرد . از نقوش معروف اصفهان می توان به نقش های لچک و ترنج ، اسلیمی ، کچک و ترنج افشان ، شکارگاه ، طرح گنبد ، چوگان ، نقش گلدان ، درختی و گل و پرنده و بعضا منظره سازی ( با تاثیر از میناتور های ایرانی ) اشاره کرد.
استفاده از نقوش قاجار و گل فرنگ با حفظ روح نقاشی ایرانی در طرح های اصفهان جای خاصی دارد. از خانواده فرش اصفهان فرش نائین است که گاه در ظرافت و لطافت و استفاده هنرمندانه از رنگ به صد شاهکار می رسد .
بافت محکم و در عین حال ظریف فرش نائین مدیون تجربه و مهارت استادکاران و بافندگانی است که دقت و ظرافت را از پدران خویش که در بافت مهارت داشته اند به ارث برده اند . نقوش نائین با تغییرات جزئی در واقع همان نقوش اصفهان است . با این تفاوت که رنگ خاص فرش نائین به آن تقویت خاصی بخشیده است .
طراحان اصفهان
همانطور که گفته شد طرح های اصفهان ریشه در طراحی سنتی ایرانی دارد که سوابق آن از قرن های بسیار دور در مناطق شمال غربی ایران قابل پیگیری است. اما از چهار صد سال پیش به اینطرف مرکز رشد و بالندگی این هنر را باید در اصفهان دنبال کرد که جلوه و شکوه زیبایی آن در روی گنبدها و تزئینات مساجد و کاخ های حکومتی می توان مشاهده کرد. غالب این طرح ها به قلم هنرمندانی بزرگ نظیر سلطان محمود، رضا عباسی، میرزا رضا، حسین منصور و 000جاودانی شده اند. در قرن گذشته نیز بعد از احیاء دوباره فرش بافی در ایران، شهر اصفهان مرکز آموزش و تعلیم هنرمندان برجسته ای شد که کمر به زنده کردن این نقوش و طراحی سنتی ایران بسته بودند.
در عصر قاجار هنرمندانی با استفاده از نقوش گل فرنگ و نوعی هنر آفرینی بر روی قلمدان ها و تابلوهای کوچک پرداختند .
از استادکاران بزرگ طراحی سنتی ایران که ابتدا از این نقوش روی وسایل و ابزار مختلفی نظیر جلد کتاب ها، قلمدان ها، جعبه های چوبی، ظروف مسی و 000 و سپس تابلوهایی از چرم بوم نقاشی به کار گرفتند باید از میرزا آقا امامی و حاج مصور (مصورالملک) نام برد .
با آنکه شهر اصفهان همواره مدرسه بدون رقیب هنر آموزان و جستجوگران هنرهای قدیمی ایران بوده است، اما در دوره ای از اوایل هنرهای سنتی ایران به وجود آمده اند که از معروفترین آنها هنرستان هنرهای زیبای اصفهان است که در اینجا به چند هنرمند برجسته از این هنرستان که بخصوص در زمینه طراحی فرش شناخته شده هستند اشاره می شود .
عیسی بهادری : وی در سال 1284 شمسی در یکی از بخش های تابعه اراک به نام برحلبو در مزرعه خانوادگی به نام آنچه کهریز متولد شد . وی پس از خاتمه تحصیلات ابتدا در مدرسه کمال الملک به آموزش نقاشی طبیعت پرداخت ، ولی در تهران زیر نظر استاد بزرگ مینیاتور ایران هادی خان تجویدی کار کرده بود . بسیاری از اوقات جهت تکمیل کار خود به اصفهان می رفت و ساعت های متمادی به کپی برداری از آثار هنرمندان گذشته اصفهان می پرداخت .
وی پس از مدتی از تهران به اصفهان رفت و مدت سی سال سرپرستی هنرستان هنرهای زیبای اصفهان را به عهده گرفت و در مدت سرپرستی به این هنرستان هنرمندان بسیار برجسته ای در رشته های مختلف هنرهای سنتی از آنجا فارغ التحصیل شدند . وی علاوه بر آنکه نقاشی هنرمند و مینیاتوریستی چهره دست بود آثار مختلفی برای کاشیکاری و رشته های دیگر نظیر نسبت و خاتم و قلم زنی طراحی کرد که هر یک از آنها شاهکارهای هنری این دسته محسوب می شود. با آنکه کار وی طراحی نبود با این حال چند طرح بسیار زیبا و استثنایی برای فرش طراحی کرد . که زینت بخش موزه ملی تهران و همچنین هنرستان اصفهان است. معروفترین فرش هایی که طرح آن به وسیله عیسی بهادری طراحی شده است فرش شریت ، شکار چرخ، ستاره دریایی و طرح شیهوکاد است .
جواد رستم شیرازی : یکی دیگر از طراحان برجسته اصفهان است که فارغ التحصیل هنرستان اصفهان می باشد وی در سال 1322 پس از فراغت از تحصیل در نهراقان به عنوان مربی مشغول به کار گردید . وی با آنکه در مینیاتور شهرت دارد طراح بسیاری از نقوش زیبایی است که به فرش های اصفهان بافته شده است .
از طرح های معروف این هنرمند شکار سیمرغ و چند طرح بسیار زیبای کچک و فرش با نقشه کاووس و طرح میوان دار شده است .
احمد ارچنگ از هنرمندان برجسته دیگری است که به طور آزاد به کار طراحی فرش در اصفهان اشتغال داشته است . ایشان طرح های اصیل و سنتی اصفهان را با قلمی بسیار زیبا و ظریف و به سبکی بسیار متفاوت و قابل شناسایی طراحی می کردند . طراحی فرش در اصفهان با قلم این هنرمند به اوج زیبایی و ظرافت خود رسید احمد ارچنگ در سال 1293 در اصفهان متولد شد علاقه به کار هنرهای اصیل ایران با توجه به کار استادان طراح خود به مرحله ای از شکوفایی رسید که بسیاری از هنرمندان اصفهان به شاگردی او افتخار می کردند .
احمد ارچنگ در سال 1372 درگذشت . وی دارای سبک شخصی در طراحی فرش و بخصوص نقوش ایلی و نقوش گلدارو حیواندار بود .
از طراحان نسبتاً قدیمی و صاحب سبک دیگر اصفهان می توان از هوشنگ جزئی زاده ، جعفر دشتیان و اصغر بیات نام برد .
آشنایی با رنگهای مورد استفاده در اصفهان :
در زمان پادشاهان صفوی با انتقال پایتخت به اصفهان دوران طلایی رونق و شکوه و جلال این شهر آغاز گردید . ایجاد بناهای عالی و هنرمندانه ، گسترش مدارس و ساخت و احداث مساجد و بازارها و حمایت بی دریغ از صنعتگران و هنرمندان در دوران شاهان اولیه صفوی به خوبی توانست این شهرها را از اهمیتی شایسته تر و شهرتی جهانی برخوردار سازد . در این دوران است که طرحهای سنتی ایرانی بر مبنای گردشهای اسلیمی و خطایی کاربردی عام در بسیاری از رشته های هندسی و آثار و اشیاء و ابنیه پیدا می کند . فرش اصفهان با اتکا بر هنر اصیل و سنتی ایرانی و استفاده از طرحهای اسلیمی و خطایی و گلهای شاه عباسی که الهام گرفته از اماکن تاریخی این شهر هستند توانست جایگاه ویژه ای در میان بافتهای شهرهای دیگر بنا بر گنبد لاجوردی مسجد امام و مسجد شیخ لطف الله، بناهای عالی قاپو ، چهل ستون و هشت بهشت از جمله اماکنی هستند که طراحی گلها و کاشیکاریهای آنها از زمانهای دور الهام بخش طراحان و نقاشان فرش بوده است .
همچنین رنگ آمیزی مخصوص که در فرشهای اصفهان وجود دارد به راحتی این فرشها را از فرشهای دیگر شهرها متمایز می کند . ویژگی خاصی که در اکثر فرشهای اصفهان جلب توجه می کند رعایت قرینه گذاری گلها می باشد . این ویژگی در نیمه گلهای شاه عباسی وجود دارد. در فرشهای اصفهان حداقل 12 رنگ و تابع رنگ استفاده می شود در اکثر فرشهای این شهر رنگهای سرد نسبت به رنگهای گرم کاربرد بیشتری دارد. استفاده از رنگهای گرم و سرمه ای و انواع رنگهای آبی از آبی روشن و آبی فیروزه ای ، آبی ماستی ، الماسی و انواع رنگهای خاکی شامل خاکی روشن ، خاکی متوسط ، خاکی بادامی ، خاکی اصفهانی ، خاکی سیر ، سبز کاشان ، سبز سیر ، بژ صورتی و لاکی از ویژگیهای این فرش است .