مقدمه :
دانش‌آموزان پسر افغان
در هنگام اشغال افغانستان توسط شوروی (دهه ۱۳۶۰) و جنگ های داخلی این کشور (دهه ۱۳۷۰)، شالوده آموزش و پرورش افغانستان از هم پاشید. در دورهٔ قدرت طالبان دختران خانه‌نشین شده و اجازهٔ تحصیل از آنها گرفته شد. در این دوره، به جای درسهای علمی مانند کیمیا و فیزیک در مدارس، بیشتر بر آموزش‌های مذهبی تاکید می‌شد. اکنون براورد می‌شود کمتر از نیمی از مدارس افغانستان دسترسی به آب آشامیدنی داشته باشند. پس از یورش آمریکا به افغانستان در سال ۱۳۸۰ و فروپاشی طالبان، با روی کار آمدن دولت انتقالی وضعیت تحصیل اندک‌اندک رو به بهبودی می‌رود، ولی با این وجود هنوز بیش از ۶۰٪ مردم افغانستان از سواد خواندن و نوشتن بی‌بهره‌اند.
اکنون ۱۳ دانشگاه و ۶ مرکز تربیت معلم، در سراسر افغانستان وجود دارد. در کنکور ورود به دانشگاه سال ۱۳۸۵ خورشیدی، ۸۰ هزار نفر شرکت کرده‌اند. براورد مسئولان این است که حدود سی هزار دانشجو به علت نبود امکانات از ورود به دانشگاه محروم شوند.[۴]
ده درصد بودجه سالانه افغانستان به امور آموزشی اختصاص دارد، که از این میان هفت درصد آن مربوط به وزارت معارف (آموزش وپرورش) است، یک درصد مربوط به نهادهای پژوهشی و یک درصد مربوط به آموزش عالی است.
دولت
نظام قانونی
نظام حکومتی افغانستان جمهوری اسلامی (متفاوت با پاکستان و ایران) است. برپایهٔ ساختار جدید در این کشور، قوانین این کشور بر اساس آموزه‌های دین اسلام است. بر پایهٔ قانون اساسی این کشور حکومت متبوع از قانون اساسی متعهد است یک کشور پیشرفته و کامیاب، یک نظام مبتنی بر عدالت اجتماعی، محفوظ نگه داشتن حقوق و کرامت انسانی مردم افغانستان، تفهیم و نهادینه کردن یک کشور دموکراتیک، حفظ اتحاد ملی، برابری و تساوی حقوق اقوام و قبایل گوناگون ساکن در کشور، به معرض وجود گذارد. برپایهٔ قانون اساسی، این کشور متعهد به رعایت قوانین سازمان ملل و قوانین بین المللی در دفاع از حقوق بشر است. براساس قانون اساسی افغانستان، یک جوان با ۱۸ سال سن تمام می‌تواند رای بدهد
آموزش و پرورش در افغانستان: دستاوردها، چالش ها و راهکار ها
دولت جمهوری اسلامی افغانستان سال آموزشی ١٣۸٧ (۲٠٠۸) را، سال کیفیت آموزش و پرورش در این کشور نامگذاری کرده است.
"محمد حنیف اتمر" وزیر آموزش و پرورش این کشور اعلام کرده که دولت راهکارهایی برای ارتقای ظرفیت آموزش و پرورش را روی دست گرفته است، که ساختن ١٧٠٠ مدرسه جدید، جذب ۸٠٠ هزار دانش آموز برای سال آینده آموزشی و ایجاد خوابگاه در شماری از ولایات افغانستان، بخشی ازاین راهکار می باشد. هم اکنون نزدیک به شش میلیون پسر و دختر در افغانستان جذب موسسات آموزشی شده اند. ولی به گفته مقامات این کشور هنوز میلیون ها کودک دیگر واجد شرایط، از دسترسی به آموزش و پرورش بی بهره هستند که بخش بزرگی از آنان را دختران تشکیل می دهند.او در این مورد اظهار داشته: "اگر خواست خدا(ج) بود تصمیم داریم ۸٠٠ هزار شاگرد جدید را به معارف (آموزش و پرورش) جذب کنیم، که ٤١ فیصد این تعداد را دختران تشکیل می دهند. در تعداد مکاتب (مدارس) مخصوصآ با توجه به مناطق محروم خود، ۲٠ در صد افزایش را بمیان می آوریم. محمد حنیف اتمر وزیر آموزش و پرورش افغانستان اعلام کرده که ساختن ١٧٠٠ مدرسه جدید، جذب ۸٠٠ هزار دانش آموز برای سال آینده آموزشی و ایجاد خوابگاه در شماری از ولایات افغانستان، بخشی از راهکارهای دولت برای ارتقای ظرفیت آموزش و پرورش می باشد یعنی دست کم اضافه از ١٧٠٠ مکتب نو برای فرزندان محروم خود تاسیس می کنیم، که این تعداد شامل ٩٠ مکتب به عشایر یا کوچی ها می شود. توجه خاص را به شاگردان محروم می کنیم. یکی از پالیسی (خط مشی) های موقت ما توجه به لیلیه (خوابگاه) ها خواهد بود. در جایی که دانش آموزان ما به دلایل حملات تروریستی نمی توانند مکتب بروند و یا هم ولایات و شهرستان های شان نهایت صعب العبور است، در آنجا موقتآ روی لیلیه تمرکز می کنیم. در سال آینده دست کم به ١٦ هزار جوان این کشور که از رفتن به مکتب محروم هستند، زمینه تحصیل در مکاتبی که لیلیه دارند را مساعد می سازیم." آقای اتمر همچنین در مورد نظام جدید نظارت در آموزش و پرورش افغانستان و جذب آموزگاران مسلکی برای نظارت از سیستم آموزشی در این کشور خبر داده، و گفته که این وزارتخانه هزینه ای بالغ بر چهار میلیون دالر برای ایجاد مدارس درین کشور را در نظر گرفته است.وی در این مورد خاطرنشان می کند: "یک نظام جدید نظارت در آموزش و پرورش ساخته می شود، که در سال ١٣۸٦ (۲٠٠٧) کار رویش آغازگردید و در سال ١٣۸٧ (۲٠٠۸) ادامه پیدا خواهد کرد. ٣٣٠٠ آموزگار مسلکی ورزیده منحیث ناظر در هر شهرستان و ناحیه شهری کشور موظف می شوند، تا هر روز از مکتب، دانش آموز و آموزگار نظارت به عمل بیاورند. اعمار مکاتب در سال ١٣۸٧ (۲٠٠۸) را به شدت ادامه می دهیم. خوشبختانه امروز می توانم با اطمینان بگویم که دست کم ١٤٦۸ مکتب جدید را در این سال در ٣٤ ولایت کشور به ارزش تقریبآ ١١٤ میلیون دالر می سازیم، که ازین تعداد ١٩۸ باب کارش از قبل آغاز شده است."برطبق آماری که از سوی رسانه های افغانستان بارها پخش گردیده است، هم اکنون درحدود یک میلیون کودک یتیم در این کشور وجود دارد. شمار بیشتر این کودکان امکانات دسترسی به مکتب و آموزش ندارند. در عین حال کودکانی که هر سال از شمول به مکتب باز می مانند، شمار بیسوادان جامعه را افزایش می دهند. بدینگونه نسل جدیدی از محرومان از آموزش بوجود می آید و میزان بیسوادی در کشور بجای کاهش، افزایش پیدا می کند. آقای اتمر از برنامه های جدید دولت افغانستان برای دانش آموزانی که نیازمندی ویژه ای به آموزش و پرورش جدا از دیگران دارند، اشاره کرده و گفته است که در سال جاری دو برنامه جدید را به راه خواهد انداخت. این دو برنامه تعلیمات خاص برای دانش آموزانی که نیازمندی های ویژه دارند به شمولیت کودکان روی جاده، معلول و معیوب را، روی دست گرفته اند.وزارت آموزش و پرورش همچنین برای بهبود زمینه نظام آموزشی در این کشور شوراهای مکاتب را در ولایات ایجاد کرده، که در ظاهر اقدامی رضایت بخش برای مسوولان این اداره بوده است. آقای اتمر با تاکید بر نقش مؤثر این شوراها در طرح جدید دولت برای ارتقای ظرفیت آموزش و پرورش در این کشور، می گوید: "برنامه تقویت شورا های والدین در مکاتب را ادامه می دهیم. در سال ١٣۸٧ (۲٠٠۸) بخیر ۸٠ در صد مکاتب ما باید شوراهای والدین را داشته باشند و حد اقل برایشان ٧ میلیون دالر پول جدید را می دهیم، تا والدین مکاتب خود را و وضعش را بهبود ببخشند."در کشورهایی که شوراهای محل از قریه و ناحیه گرفته تا سطح ولایات فعال هستند، این شوراها بخش بزرگی از صلاحیت های آموزش و پرورش کودکان و مبارزه با بیسوادی را بعهده گرفته اند.
برطبق آماری که از سوی رسانه های افغانستان بارها پخش گردیده است، هم اکنون درحدود یک میلیون کودک یتیم در این کشور وجود دارد. شمار بیشتر این کودکان امکانات دسترسی به مکتب و آموزش ندارند به عنوان نمونه درکشورهای پیشرفته جهان و از جمله بریتانیا، عمدتاً امر آموزش و پرورش از سوی شوراهای محل انجام می گیرد. همچنان در برخی از کشورهای در حال توسعه شعار هایی مانند "هر باسواد یک بیسواد را خواندن و نوشتن بیاموزد" را، براه انداخته و درعمل تحقق بخشیده اند. وزارت آموزش و پرورش افغانستان از طرح جدید دولت این کشور برای مقابله با هراس افگنی که مانع بزرگی در راه نظام آموزشی در ان گردیده سخن گفته است. این وزارتخانه می گوید که دولت می تواند با اتکا به قدرت مردمی و واگذاری تأمین امنیت مدارس به مردم محل، تا حدی از مدارس خود دفاع کرده و دست تروریستان از ممانعت را کوتاه کند. همچنان وی از طرحی یادآور می شود که در شماری از ولایت های افغانستان که مناطق نا امن تشخیص شده اند، ایجاد خوابگاه ها برای دانش آموزان در نظر گرفته شده است. آقای اتمر در این پیوند خاطرنشان می کند: "برنامه ای که ما در برابر تروریسم این عملیه ضد وطنی و ضد دینی داریم، اول همکاری خود را مطلق و شدید با ارگانهای امنیتی کشور ادامه بدهیم تا امنیت لازم برای مکاتب خود را فراهم بسازیم. دوم تکیه به والدین و شورا های محلی، (که) در سال گذشته ازین رهگذر نتایج خوب گرفتیم. اگر شما ارقام بین ١٣۸۵ (۲٠٠٦) و ١٣۸٦ (۲٠٠٧) را ملاحظه بفرمائید، مردم ما با قوت و شهامت افغانی خود برای دفاع از آموزش و پرورش و دفاع از اولاد خود ایستاده شدند. در سال ١٣۸۵ (۲٠٠٦) ١٣٦ مکتب را دشمنان کشور به آتش کشیدند. در حالی که در سال ١٣۸٦ (۲٠٠٧) این رقم به ٦۲ پایین آمد