تحقیق مقاله راهنمای اندازه گیری شاخص های بهره وری

- مقدمه

            در سالهای آغازین هزاره سوم کشورهای جهان سعی دارند که سهم بیشتری از تجارت جهانی را به خود اختصاص دهند. برای نیل به این هدف باید بتوانند توان رقابت پذیری خود را افزایش دهند و این امر جز از طریق ارتقای بهره وری امکان پذیر نخواهد بود. بررسی سهم رشد بهره وری کل عوامل تولید در رشد اقتصادی در کشورهای توسعه یافته یا در حال گذار بیانگر این واقعیت است که در دو دهه گذشته در این کشورها سعی شده سهم عمده ای از رشد اقتصادی از طریق رشد شاخص های بهره وری کل عوامل تامین شود. در صورتیکه کشور ایران بخواهد سطح توسعه یافتگی خود را به سطح کشورهای فوق برساند بجز ارتقای بهره وری سازو کار دیگری دراختیار ندارد.

-2تاریخچه بهره وری

       به طور رسمی و برای نخستین بار لغت بهره وری توسط فردی به نام  کنه در سال 1376 میلادی در مقاله ای به کار برده شد. بیش از یک قرن بعد یعنی در سال 1883 میلادی شخص دیگری به نام لیتر بهر وری را قدرت و توانایی تولید کردن تعریف کرد و در واقع اشتیاق به تولید کردن را همان بهره وری دانست. از اوایل قرن بیستم این لغت دارای مفهوم دقیق تری شد و برای اولین بار در تعریف آن ارتباط بین ستانده و داده مطرح شد. در سال 1900 میلادی ارلی بهره وری را ارتباط بین بازده  و وسایل کار به کار رفته برای تولید بازده تعریف کرد. و بالاخره شخصیت های حقیقی و حقوقی تعاریف دیگری از بهره وری به شرح زیر مطرح ساختند:

 سازمان همکاری اقتصادی اروپا:  در سال 1950  تعریف کامل تری از بهره وری به شرح زیر مطرح ساخت:

بهره وری خارج قسمت بازده به یکی از عوامل تولید است به دین ترتیب می توان از بهره وری سرمایه ، بهره وری مواد و ... نام برد.

استر فیلد:  بهره وری را نسبت بازده سیستم تولیدی به مقدار یک یا چند عامل تولید استفاده شده تعریف کرد.

اشتاینر: از بهره وری به عنوان معیار عملکرد یا توانایی موجود برای تولید کالا یا خدمت  یادکرد  . سیگل: بهره وری را نسبت میان ستانده و نهاده مرتبط با عملیات تولیدی مشخص و معیین تعریف می کند.

سازمان بین المللی کار : در تولید محصولات مختلف ادغام چهار عامل زمین ، سرمایه ،کار و سازماندهی را ضروری می داند. گفته می شود که نسبت ترکیب این عوامل به محصولات معیاری برای سنجش بهره وری است.  

   آژانس بهره وری اروپا:  بهره وری را درجه استفاده مناسب و موثر از هر یک از عوامل تولید  معرفی می کند. این آژانس در تعریف دیگری که ارایه می دهد بهره وری یک بنگاه را دیدگاه فکری آن در بهبود بخشیدن به وضعیت موجود می داند. براساس نظرات این سازمان انسان می تواندکارهایش را هر روز بهتر از پیش انجام داده و نتایج بهتری به دست آورد.

کندریک و کریمر:  از جمله صاحب نظران مقوله بهره وری بودند که در تعاریف خود از عبارات بهره وری جزیی و بهره وری کلی استفاده کردند.

سومانت: در سال 1979 میلادی بهره وری کل عوامل را مطرح ساخت که تحولی در تعاریف ارایه شده برای      بهره وری بود وی در تعریف خود نسبت بازده ملموس به نهاده ملموس را  عنوان کرد.

-3تعریف بهره وری

پرسشی که در وهله نخست به ذهن هر خواننده ای متبادر می شود این است که بهره وری چیست؟ برای پاسخ به این پرسش از طرف صاحب نظران علم بهره وری تعاریف گوناگونی ارائه شده که مجموعه آن را می توان در یک کتاب جمع آوری کرد. یکی از بهترین تعاریفی که تاکنون برای بهره وری ارائه شده تعریف زیر می باشد:

بهره وری یعنی : درست انجام دادن کار درست

در تعریف فوق درست انجام دادن کار را کارائی نیز می گویند یعنی اینکه از حداقل مواد ، حداکثر محصول برداشت شود یا از مقدار معینی مواد محصولی با کیفیتی بالاتر تولید شود. اگر به تعریف ارائه شده برای     بهره وری توجه شود جزء دیگر آن کار درست انجام دادن است که اصطلاحا به آن اثربخشی می گویند. مثلا ممکن است با مصرف کمتر مواد،محصول بیشتری تولید کرد ولیکن این محصول کیفیت مطلوب مورد نظر مشتری را نداشته باشد. در این حالت کارائی واقع شده است ولیکن چون محصول فاقد کیفیت لازم است از این رو اثر بخش نبوده و نمی تواند رضایت مصرف کننده را جلب کند. بنابراین ملاحظه می شود که تحقق کارائی و یا اثربخشی به تنهایی موجب افزایش بهره وری نخواهد شد. به عبارت دیگر در مقوله بهره وری باید اولا کاری که انجام می شود کار درستی

 (یعنی مفیدی) باشد و ثانیا این کار به بهترین نحو انجام شود. با تحقق این دو شرط می توان اطمینان حاصل کرد که بهره وری محقق شده است.

       از طرف دیگر بهره وری عبارت از ارتباط فیزیکی میان مقدار تولید ایجاد شده (ستانده ) و مقدار منابع به کار رفته (نهاده) درآن در دوره تولید است.

                                               (Input) نهاده/ (Output) ستانده =Productivity) ) بهره وری                                                     

در این رابطه ستانده به کل تولید اشاره دارد حال آن که مراد از نهاده نیروی کار، زمین ، سرمایه ، مدیریت و... می باشد. در واقع  کارایی (Efficiency ) بازده نظام تولید را اندازه گیری می کند. به صورت روشن تر می توان گفت راندمانی که طی آن منابع به محصول تبدیل می شود به صورت اشتباه مصطلح به آن بهره وری می گویند حال آن که باید کارایی نامیده می شد. پس بهره وری بالاتر به مفهوم تولید بیشتر از مقدار معینی از نهاده یا تولید مقدار مشخصی از محصول با استفاده از مقدار کمتری نهاده است. در  سطح یک کارخانه یا فعالیت ، بهره وری نسبت ستانده به نهاده می باشد اما در سطح کلان نشانده عملکرد اقتصاد یک کشور است

4-تفاوت بهره وری با تولید 

      به طور کلی  بهره وری(Productivity ) از تولید (Production ) متفاوت است. بهره وری یک نسبت میان ستانده و نهاده ای است که در ایجاد آن ستانده به کار گرفته شده است.از طرف دیگر تولید حجم ستانده را نشان می دهد و یک مفهوم مطلق می باشد. در یک موسسه اقتصادی مقدار تولید ممکن است دارای افزایش باشد اما همزمان به خاطر استفاده نا مطلوب از منابع ، بهره وری می تواند کاهش داشته باشد. از طرف دیگر استفاده کارا از منابع تولید ممکن است موجب افزایش بهره وری شود در حالی که مقدار تولید کاهش داشته باشد. در ضمن باید توجه داشت که بهره وری با سود دهی تفاوت دارد.

5-اهمیت بهره وری

در جهان امروز بهره وری تقریبا مترادف با پیشرفت می باشد. استاندارد زندگی در یک جامعه به درجه ای از  تامین حداقل نیاز های جامعه بستگی دارد. به عبارت دیگر مقدار و کیفیت غذا ، پوشاک ، مسکن ، آموزش و امنیت اجتماعی  ،استاندارد زندگی را تعیین می کند. برای ارتقای استاندارد زندگی باید غذا ، پوشاک ، مسکن و ... بیشتر تولید شود. افزایش مقدار تولید کالاها و خدمات می تواند از طریق افزایش نهاده های نیروی کار وسرمایه صورت پذیرد و یا اینکه از منابع موجود به صورت کاراتر استفاده به عمل آید. منابع یک کشور عموما محدود می باشد بنا بر این بهره وری بیشتر یک ضرورت برای ارتقای استاندارد زندگی یک ملت می باشد. بهره وری بیشتر موجب رشد اقتصادی و توسعه اجتماعی می شود. با بهبود بهره وری شاغلان به دستمزد بیشتر و شرایط کاری مناسب تر دست خواهند یافت درعین حال فرصت های شغلی بیشتری تولید خواهد شد. بهره وری بالاتر از یک سو موجب کاهش قیمت ها شده و از سوی دیگر سود سهامداران را افزایش می دهد. بهر حال در یک کشور در حال توسعه ای مانند ایران بدون ارتقای بهره وری نمی توان مشکل بیکاری را بر طرف نمود. ،

 برای بهره وری بالاتر باید ضایعات به هر  شکلی که وجود دارد از قبیل ضایعات در مواد ، ماشین آلات ، زمان ، نیروی انسانی ، فضا و دیگر اشکال آن شناسایی و حذف شود. فرآیند هایی که موجب ایجاد ارزش افزوده نمی شوند باید شناسایی و ازچرخه تولید کنار گذارده شوند.

6- سطوح بهره وری

بهره وری در سطوح مختلف مورد بررسی قرار می گیرد. بسته به نوع تحلیل و اهداف مورد انتظار یک تحقیق ، سطح مورد نظر انتخاب و مطالعات انجام می شود. بالاترین سطح بررسی سطح بین المللی و کوچکترین سطح آن که در نظام اجتماعی مورد بررسی قرار می گیرد بهره وری فردی می باشد.

الف -بهره وری در سطح بین المللی

بررسی بهره وری در سطح جهانی مقوله ای است که از دیر باز مورد توجه دانشمندان بوده است. امروزه علاوه بر بهره وری نیروی کار ، شاخص های دیگری در باره بهره وری انرژی ، تکنولوژی مدیریت ، و ... در سطح بین المللی مورد توجه قرار گرفته است. اقتصاد دانان در توسعه و اندازه گیری بهره وری درسطح بین المللی و مقایسه کشور ها با یکدیگر بیشترین سهم را داشته اند. هم اکنون دو موسسه معتبر تحقیقاتی جهانی به نام های موسسه بین المللی توسعه مدیریت (International Institute for Management Development ) و موسسه بازار جهان اقتصاد (World Economic Forum ) که در کشور سویس مستقر می باشند تعداد قابل ملاحظه ای ملاک را جهت مقایسه رقابت پذیری برخی از کشور های جهان که سهمی از تجارت جهانی را در اختیار دارند اندازه گیری کرده و با محاسبه یک شاخص ترکیبی به نام رقابت پذیری ، توان رقابتی کشور های جامعه مورد مطالعه را محاسبه و آن ها را از این منظر رتبه بندی می کنند. در سال های اخیر نیز سازمان بهره وری آسیایی (Asian Productivity Organization ) در این ارتباط پروژه ای را تعریف و در سطح کشور های عضو به مرحله اجرا در آورده است.

ب-بهره وری در سطح ملی

          بررسی بهره وری در سطح کلان پیش زمینه آسیب شناسی اجتماعی و نیز راه آسانی برای اتخاذ سیاست های صحیح است. عموما بررسی بهره وری در سطح کلان دارای دوجنبه است. اول آنکه شاخص های بهره وری در سطح کل اقتصاد مانند بهره وری نیروی کار و سرمایه و ... این امکان را فراهم می آورد تا سطح ویا میزان رشد آن با سایر کشور ها مورد بررسی تطبیقی قرار گیرد و جایگاه کشور در سطح منطقه و جهان مشخص شود. دوم آنکه تحلیل بهره وری یک تحلیل درونی است و سعی می شود با استفاده از شاخص های بهره وری محاسبه شده وضع موجود تبیین و با توجه به اهداف از پیش تعیین شده استراتژی حرکت جهت تحقق اهداف مشخص شود.

ج- بهره وری در سطح بخش

          بررسی بهره وری در سطح بخش های مختلف امری اصولی است. تفکیک اقتصاد ملی به بخش های مختلف تولید مانند کشاورزی ، معدن ، صنعت ، نفت و خدمات و هم چنین به سه بخش عمده دولتی ، خصوصی و تعاونی مبنای بررسی های گوناگون در زمینه بهره وری می باشد. تحقیقات قابل توجهی در خصوص بهره وری نیروی کار و تا حدودی بهره وری سرمایه و بهره وری کل عوامل در سطح بخش های اقتصادی صورت کرفته است. شایان توجه است مقایسه بهره وری بین بخش های مختلف اقتصادی تنها برای عواملی از تولید امکان پذیر است که به طور مشترک مورد استفاده قرار می گیرد مانند بررسی بهره وری نیروی کار در بخش های دولتی و خصوصی.

د-بهره وری در سطح سازمان و شرکت

        بهره وری در سطح سازمان برابر است با نسبت کار انجام شده سازمان برای تولید کالاها یا ارایه خدمات در طول یک زمان معیین به منابع مصرف شده که در تولید نقش داشته اند. بنا براین برای محاسبه بهره وری در سطح سازمان نسبت به بخش اقتصادی از عوامل ملموس تری استفاده می شود.  سازمان متشکل از شرکت هایی است که خود تولید کننده نوع خاصی از کالاهای نهایی هستند. لذا مفهوم سازمان نباید با مفهوم شرکت اشتباه گرفته شود و سازمان می تواند از جمع جند شرکت به وجود آمده باشد. شرکت مکان ثابتی است که در آن مجموعه ای از عوامل تولید تحت مدیریت و حسابداری واحد جهت تولیدکالا و خدمت به کار افتاده باشد.

ه- بهره وری در سطح واحد تولیدی

          واحد تولیدی در واقع قسمتی از شرکت است که به تکمیل محصول نهایی ، تولید قطعه یا ارایه  خدمت خاصی می پردازد. این سطح از تولید  می تواند جزو واحد ، گروه تولیدی ، خط تولید و سالن تولید لحاظ شود.