اللهم صل علی محمد و أله و عافنی عافیهَ کافیهَ شافیه َ عالیهَ نامیه تولد فی بدنی العافیه، عافیه الدنیا والاخره و امنن علی بالصحه والامن و السلامه فی دینی و بدنی والبصیره فی قلبی (صحیفه سجادیه )
"خداوندا بر محمد و آلش درود فرست، و مرا عافیت بخش، عافیتى کافى و شفابخش، و برتر و روزافزون، عافیتى که در بدنم عافیت تولید کند، و در یک کلمه: عافیت دنیا و آخرت، و بر من منّت نِه به تندرستى و امنیت و سلامت در دین و بدن، و بصیرت در دل"
برخورداری از یک زندگی سالم و مولد و با کیفیت توام با طول عمر قابل قبول و عاری از بیماری و ناتوانی، حقی است همگانی که در مکتب اسلام، اعلامیه جهانی حقوق بشر(ماده بیست و پنجم) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ( اصول 3،29،43 ) مورد تاکید قرارگرفته است. مسؤولیت و تولیت این امر بر عهده دولت ها بوده و یکی از پیش شرط های تحقق توسعه پایدار به شمار میرود.
مطابق مقدمه اساسنامه سازمان جهانی بهداشت (1946) نیز برخورداری از بالا ترین حد استاندارد های منطقی و قابل قبول سلامت، بدون در نظر گرفتن نژاد، مذهب، عقاید سیاسی و موقعیت اقتصادی و اجتماعی حق مسلم هر انسانی است.
تعاریف سلامت
سلامت در ادبیات بین المللی به صورتهای زیر تعریف شده است:
الف ) از دیدگاه سازمان جهانی بهداشت:
سلامت عبارتست از : " رفاه کامل جسمانی ، روانی و اجتماعی نه تنها فقدان بیماری و ناخوشی"
ب ) از دیدگاه تئوری سرمایه انسانی :(Human Capital Theory)
سلامتی افراد یک « ذخیره سرمایه » است که به مرور زمان با گذر طبیعی عمر (Natural Aging) مستهلک می شود. بیماری باعث استهلاک غیرطبیعی آن می گردد و سرمایه گذاری در سلامت (بهداشت و درمان) این استهلاک را جبران می کند. سلامت مبنای بهره‌وری شغلی، ظرفیت یادگیری در مدرسه و توانایی برای رشد جسمی، روحی و هوشی است. به عبارت اقتصادی سلامت و آموزش دو وجه اساسی سرمایه انسانی هستند.
برآوردهای آماری نشان می‌دهد هر 10 درصد بهبود در امید به زندگی در بدو تولدحداقل رشد اقتصادی معادل 3/0 تا 4/0 را در صورت ثابت بودن سایر عوامل دربردارد.
طیف سلامت و بیماری
ازآنجایی که سلامتی و بیماری مرز مشخصی ندارند، بهتر است برای سلامتی طیفی در نظر بگیریم که یک طرف آن سلامت کامل و در طرف دیگر مرگ قرار دارد که مراتب آن عبارتست از: سلامت کامل، سلامت نسبی، بیماری غیر آشکار، بیماری خفیف، بیماری متوسط، یماری شدید، بیماری کشنده همراه با عوارض و نهایتا مرگ.
ابعاد سلامتی
با توجه به تعریف سلامتی (تعریف WHO) متوجه می‌شویم که سلامتی یک مسئله چند بعدی است حتی امروزه علاوه بر بعد جسمی، روانی و اجتماعی، جنبه معنوی را هم در نظر می‌گیرند. و باید توجه داشت که ابعاد مختلف سلامتی و یا بیماری بر یکدیگر اثر کرده و تحت تاثیر یکدیگر قرار دارند. چنانچه مشکلات جسمی بر روان فرد، مشکلات روانی بر جسم او و نیز هر دوی آنها بر جامعه و اختلالات موجود در جامعه بر هر دو بعد دیگر سلامتی اثر می‌گذارند لذا اقدامات انجام شده برای ارتقای سلامتی باید به تمام جوانب سلامتی فردی (جسمی و روانی و معنوی) و سلامت کلی جامعه توجه داشته باشد.
ابعاد مختلف سلامتی را جداگانه شرح می‌دهیم گرچه عملا قابل تفکیک از یکدیگر نیستند.
بعد جسمی
معمول ترین بعد سلامتی، سلامت جسمی است که نسبت به ابعاد دیگر سلامتی ساده تر می‌توان آنرا ارزیابی کرد. سلامت جسمی در حقیقت ناشی از عملکرد درست اعضاء بدن است. از نظر بیولوژیکی عمل مناسب سلول‌ها و اعضاء بدن و هماهنگی آنها با هم نشانه سلامت جسمی است. به عنوان نمونه بعضی از نشانه های سلامت جسمی عبارتست از :
ظاهر خوب و طبیعی، وزن مناسب، اشتهای کافی، خواب راحت و منظم، اجابت مزاج منظم، جلب توجه نکردن اعضاء بدن توسط خود فرد، اندام مناسب، حرکات بدنی هماهنگ، طبیعی بودن نبض و فشار خون و افزایش مناسب وزن در سنین رشد و وزن نسبتا ثابت در سنین بالاتر و . . .
بعد روانی
بدیهی است سنجش سلامت روانی نسبت به سلامت جسمی مشکل تر خواهد بود در اینجا تنها نداشتن بیماری روانی مد نظر نیست بلکه قدرت تطابق با شرایط محیطی، داشتن عکس العمل مناسب در برابر مشکلات و حوادث زندگی جنبه مهمی از سلامت روانی را تشکیل می‌دهد نکته دیگری که باید در اینجا به آن اشاره کرد اینکه بسیاری از بیماری‌های روانی نظیر اضطراب، افسردگی و غیره بر روی سلامت جسمی تاثیر گذار است و ارتباط متقابلی بین بیماری‌های روانی و جسمی وجود دارد. بعضی از نشانه های سلامت روانی عبارتست از:
سازگاری فرد با خودش و دیگران، قضاوت نسبتا صحیح در برخورد با مسائل، داشتن روحیه انتقاد پذیری و داشتن عملکرد مناسب در برخورد با مشکلات.
اسلام یاد خدا را آرام بخش دلها و تضمین کننده سلامت روان افراد می داند (رعد 28).
بعد معنوی
یکی از زمینه های عمده بیماریها و مشکلات روانی و عوارض جسمی و اجتماعی آن احساس پوچی، بیهودگی و تزلزل روحی است که ناشی از فقدان بعد معنوی در افراد است. ایمان، هدفدار بودن زندگی، پای بندی اخلاقی، تعاون، داشتن حسن ظن و توجه بیشتر به مسائل معنوی زندگی باعث کاهش اضطراب، تزلزل روحی و عوارض ناشی از آن می‌شود.
جنبه های معنوی زندگی باعث می‌شود فرد همواره برای اهداف عالی‌تر زندگی تلاش نماید و در مقابل کمبودها و مشکلات تحمل و بردباری بیشتری داشته و همواره از رضایت خاطر برخوردار باشد ضمن اینکه در ارتباط با افراد دیگر جامعه نیز رفتار مناسب خواهد داشت. بنابراین تقویت جنبه معنوی به سلامت جسم و روح افراد و نهایتا سلامت جامعه بزرگ بشری کمک بسزایی خواهد کرد.
در فرهنگ اسلامی نیز سخت ترین و ناگوار ترین بیماریها همانا مرض قلب یا بیماری دل نام دارد چون وقتی روح و دل فردی به این بیماری گرفتار شد از شنیدن حقایق عاجز می شود و این بد ترین وضعی است که انسان پیدا می کند( اعراف 179 و توبه 125).
البته بعد معنوی سلامت هنوز به تصویب سازمان جهانی بهداشت نرسیده است ولی کشورهای منطقه مدیترانه شرقی و دفتر منطقه ای سازمان جهانی بهداشت در مدیترانه شرقی حدود دو دهه است که تلاش هایی را برای تصویب این بعد در اساسنامه سازمان جهانی بهداشت آغاز نموده اند و تصویب آن دور از ذهن به نظر نمی رسد.