سلاجقه . خاندانی ترک که از 429 ه' .ق. تا 700 ه' .ق. در آسیای غربی سلطنت کردند ظهور این خاندان در تاریخ اسلام از وقایع بزرگ و بمنزله شروع دوره جدیدی است . مقارن ابتدای استیلای این قوم خلافت دچار ضعف شده بود و هیچیک ازسلاطین در این ایام قدرت آنکه کشورهای اسلامی را تحت یک حکومت درآورند نبود. بلکه این ممالک زیردست سلسله های متفرقی سر میکردند فقط فاطمیان را باید از این حکم مستثنی دانست . ولی ایشان هم اگرچه دولتی بزرگ داشتند با خلفای عباسی در حال صفا نبودند بلکه مدعیان آن خاندان محسوب میشدند سلجوقیان از ترکمانان بدوی و در آغاز بی علاقه بزندگی شهری و تمدن و دین بودند. و چون اسلام آوردند براثر سادگی طبع در این راه دچار تعصب شدند و بسبب همین حس بمدد دولت و خلافتی که رو بمرگمیرفت شتافته آن را احیا کردند. سلاجقه به ایران و الجزیره و شام و آسیای صغیر هجوم آوردند و این بلاد رابباد غارت دادند و هر سلسله ای را که در راه خود دیدند برانداختند در نتیجه آسیای اسلامی را از اقصی حد غربی افغانستان تا ساحل بحرالروم تحت یک حکومت آوردندو با دمیدن روح غیرت و تعصبی در مسلمانان عساکر روم شرقی را که مجدداً بتعرض بلاد اسلامی پرداخته بودند عقب زدند. و بر اثر همین کیفیات نسل متعصب جنگجوی جدیدی پیدا شد که بیشتر مغلوبیت صلیبیان عیسوی نتیجه دلاوری ایشان است ، و همین مسایل است که بسلاجقه در تاریخ اسلام مقامی بلند داده است . سلجوقیان فرزندان سلجوقبن تقاق (دقاق) از روسای ترکمانان غز هستند. وی در خدمت یکی از خانان ترکستان سر میکرده و از دشت قرقین با همه قبیله خود بطرف جند و از آنجا به بخارا کوچ کرده و در این سرزمین او و قبیله اش با شوق تمام قبول اسلام کرده اند. سلجوق و پسران و نوادگان او در جنگهایی که بین سامانیان و امرای ایلک خانیه و سلطان محمود غزنوی اتفاق می افتاد شرکت می جستند و طغرل بیک و برادرش جغری بیک بتدریج تا آنجا قدرت یافتند که به ریاست قبیله ترکمانان خود به خراسان هجوم بردند. و پس از آنکه چندبار غزنویان را مغلوب کردند شهرهای مهم کشور آنان را مسخر کرده جای ایشان را در آن دیار گرفتند. در سال 429 ه' .ق. امام جماعت مرو خطبه را بنام جغری بیک داود خواند و او را سلطان السلاطین نامید و همین مراسم در نیشابور بنام برادرش طغرل جاری گردید بلخ و گرگان و طبرستان و خوارزم نیز بزودی بممالک سلجوقیه ضمیمه گردید و جبل و همدان و دینور و حلوان و ری و اصفهان هم متعاقب آنها در فاصله بین سنوات 432 و437 ایشان را مسلم گشت . طغرل بیک در سال 447 ه' .ق. به بغداد وارد شد و نام او با لقب سلطان در دارالخلافه بر منابر خوانده شد. قبایل ترک دیگر نیز بتدریج خدمت سلجوقیان را پذیرفتند و بدین ترتیب همه آسیای صغیر و متصرفات خلفای فاطمی مصر قبل از سال 470 ه' .ق.تحت یک حکومت درآمد و فرمان سلاجقه را گردن نهادند.
طغرل بیک و آلب ارسلان و ملکشاه بر جمیعاین ممالک وسیع حکومت داشتند. ولی بعد از مرگ ملکشاه جنگهای داخلی بین برکیارق و محمد بروز کرد و شعب دیگر خاندان سلجوقی در نواحی مختلف سر باستقلال برداشتند. با این حال باز شعبه اصلی این خاندان تا مرگ سنجر اسماً بریاست کل شناخته میشد و سنجر آخرین تن از سلاجقه بزرگ است که با وجود منحصر بودن قلمرو او بخراسان تا سال فوتش یعنی تا تاریخ 552 ه' .ق. عنوان ریاست سلاجقه را داشته . سلاجقه کرمان و عراق و شام و روم شعب عمده این خاندانند. ولی افراد دیگری نیز از سلجوقیان در آذربایجان و طخارستان و دیگر ولایات حکومت کرده اند در طرف مشرق دولت سلجوقی در مقابل حمله خوارزمشاهیان ازمیان رفت و در آذربایجان و فارس و الجزیره و دیار بکر سلسله های دیگری که آنها را امرای لشکری سلجوقی تشکیل می دادند و اتابکان خوانده میشوند جای مخدومان خود را گرفتند ولی در بلاد روم سلطنت سلاجقه تا حدود سال 700 ه' .ق. که مقارن شروع قدرت ترکان عثمانی است باقی بود سلسله سلجوقیان بزرگ از 429 تا552 ه' .ق. سلطنت کردند و اسامی شاهان آن از اینقرار است : رکن الدین ابوطالب طغرل بیک محمد جلوس 429 ه' .ق. عضدالدین ابوشجاع آلب ارسلان محمدبن جغری بیک جلوس 455 ه' .ق. جلال الدین ابوالفتح ملکشاه بن آلب ارسلان جلوس 465 ه' .ق. ناصرالدین محمودبن ملکشاه جلوس 485 ه'.ق. رکن الدین ابوالمظفر بر کیارقبن ملکشاه جلوس 486 یا 487 ه' .ق. غیاث الدین ابوشجاع محمدبن ملکشاه جلوس 498 ه' .ق. معزالدین ابوالحارث سنجر جلوس 511 ه' .ق. فوت 552 ه' .ق. این شعبه را خوارزمشاهیان منقرض کردند.
سلجوقیان آسیای صغیر (روم ): این شعبه از سلجوقیان در آسیای صغیر از 470 ه' .ق. تا 700 ه'.ق. سلطنت کرده اند اسامی شاهان این خاندان از اینقرار است : سلیمان اول بن قتلمش جلوس 470 ه' .ق. دوره فترت 479 ه' .ق. قلج ارسلان داود جلوس 485 ه' .ق. ملکشاه دوم جلوس 500 ه' .ق. مسعود اول جلوس 510 ه' .ق. عزالدین قلج ارسلان دوم جلوس 551 ه' .ق. (قلج ارسلان تا558 حیات داشت ولی ممالک خود را چندسال قبل از این تاریخ بین پسران خود تقسیم کرد). قطب الدین ملکشاه دوم جلوس 584 ه' .ق. غیاث الدین کیخسرو اول جلوس 588 ه' .ق. رکن الدین سلیمان دوم جلوس 597 ه' .ق. قلج ارسلان سوم جلوس 600 ه' .ق. کیخسرو اول (مجدداً) جلوس 601 ه' .ق. عزالدین کیکاوس اول جلوس 607 ه' .ق. علاء الدین کیقباد اول جلوس 616 ه' .ق. غیاث الدین کیخسرو دوم جلوس 634 ه' .ق. عزالدین کیکاوس دوم جلوس 643 ه'.ق. (با شرکت برادران خود قلج ارسلان سوم و کیقباد).رکن الدین قلج ارسلان چهارم جلوس 655 ه' .ق. غیاث الدین کیخسرو سوم جلوس 666 ه' .ق. غیاث الدین مسعود دوم جلوس 682 ه' .ق. علاء الدین کیقباد دوم جلوس 696 ه'.ق. عزل 700 ه' .ق. این شعبه بدست مغول و ترکان عثمانی منقرض شد.
سلجوقیان روم : رجوع به سلجوقیان آسیای صغیر شود.
سلجوقیان شام : شعبه ای از سلجوقیان که از 487 ه' .ق. تا 511 ه' .ق. در شام حکومت کردند اسامی افراد این خاندان از اینقرار است : تتش بن آلب ارسلان جلوس 487 ه' .ق. رضوان بن تتش در حلب جلوس 488ه' .ق. (دقاقبن تتش در دمشق از 488 تا 497) آلب ارسلان اخرس بن رضوان جلوس 507 ه' .ق. سلطانشاه بن رضوان جلوس 508 ه' .ق. این شعبه را اتابکان بوری و امرای ارتقی منقرض کردند.
سلجوقیان عراق و کردستان : این شعبه از سلجوقیان از 511 تا 590 ه' .ق. در عراق و کردستان حکومت کرده اند و اسامی آنها از اینقرار است . مغیث الدین محمودبن محمدبن ملکشاه جلوس 511 ه' .ق. غیاث الدین داود جلوس 525 ه' .ق. طغرل اول جلوس 526 ه' .ق. غیاث الدین مسعود جلوس 527 ه' .ق. معین الدین ملکشاه جلوس 547 ه' .ق. محمد جلوس 548 ه' .ق. سلیمان شاه جلوس 554 ه' .ق. ارسلان شاه جلوس 556 ه' .ق. طغرل دوم جلوس 573 ه' .ق. تا 590 ه' .ق. این شعبه را خوارزمشاهیان برانداختند.
سلجوقیان کرمان : این شعبه سلجوقیان از 433 ه' .ق. تا 583 ه' .ق. در کرمان حکومت کردند اسامی افراد آن از اینقرار است : عمادالدین قرا ارسلان قاوردبیک جلوس 423 ه' .ق. کرمانشاه جلوس 465 ه' .ق. حسین جلوس 467 ه' .ق. رکن الدین سلطانشاه جلوس 467 ه' .ق. تورانشاه جلوس 477 ه' .ق. ایرانشاه جلوس 490 ه' .ق. ارسلان شاه جلوس 494 ه' .ق. مغیث الدین محمد اول جلوس 536 ه' .ق. محی الدین طغرل شاه جلوس 551 ه' .ق. بهرامشاه و ارسلانشاه دوم و ترکانشاه رقبای یکدیگر 563 ه' .ق. محمدشاه دوم جلوس 583 ه' .ق. این شعبه را ترکان غز از میان برداشتند.
ادبیات و علوم : در عهد سلسله سلجوقی ادبیات ایران رو بکمال رفت و گویندگانی مانند فخرالدین گرگانی ، خیام ، ناصرخسرو، انوری ، قطران ، برهانی ، معزی ، ازرقی ، عبدالواسع جبلی ، مختاری غزنوی و نویسندگانی مانند جلابی هجویری ، محمدبن منور، گردیزی ، مولف مجمل التواریخ والقصص ، راوندی کیکاوس بن اسکندر و دانشمندانی مانند خیام ، و عارفانی مانند باباطاهر، غزالی ، سنایی و نجم الدین کبری ظهور کردند. ملکشاه و سنجر ادبیات را حمایت میکردند.