پیریت یا پیریت آهن یک کانی با فرمول شیمیایی FeS2 است.
پیریت از لغت یونانی پیر به معنی آتش گرفته شده‌است. شاید این نامگذاری به علت تولید جرقه‌است که بر اثر برخورد با سنگهای دیگر حاصل می‌شود. این کانی را در کانی شناسی قدیم ایران با مارکازیت یکی دانسته‌اند. در فارسی واژهٔ برنجه و سنگ نور نیز برای پیریت بکار برده می‌شود.[نیازمند منبع] ترکیب شیمیایی آن دارای ۰۰/۴۶ درصد آهن و ۴۵/۵۳ درصد گوگرد است که به صورت FeS۲ مشاهده می‌شود. از نظر کریستالوگرافی سیستم تبلور مکعبی دارد که شبیه به نمک طعام می‌باشد. علاوه بر تبلور مکعبی، پیریت به صورت اکتاهدرال و پیریتوهدرال و گاهی دودکاهدرال دیده می‌شود. علاوه بر عناصر یاد شده ناخالصی‌هایی از نیکل، کبالت، طلا، نقره، مولیبدن، کرومیوم، وانادیوم، تنگستن، تالیوم، مس، روی، آرسنیک و تیتانیوم در کانی یاد شده می‌تواند مشاهده گردد.
این کانی از نظر شفافیت کدر بوده و به رنگ زرد، زرد طلایی با بازتاب چند رنگی مشاهده می‌شود و آنرا طلای احمق‌ها می‌نامند. اشکال ظاهری آن به صورت بلوری، آگریگات توده‌ای ، دانه‌ای ، دندریتی اشباع شده، سودومورف و پودری است. پیریت از نظر سختی ترد بوده و خاصیت مغناطیسی خوبی دارد. شکستگی آن به صورت صدفی و اکثراً ناهموار بوده و چگالی آن ۱/۵-۹۵/۴ می‌باشد. پیریت در آب، اسید سولفوریک و اسید کلریدریک نامحلول بوده و در اسید نیتریک حل شده و در زیر شعله به رنگ آبی درمی‌آید. نقطه ذوب این کانی ۱۱۷۷ تا ۱۱۸۸ درجه سانتی گراد است و خاصیت هدایت الکتریکی متوسطی دارد. این کانی منشاء ماگمایی، دگرسانی مجاورتی، هیدروترمال و رسوبی دارد و با پیروتیت، اسفالریت، گالن، کالکوپیریت، کلسیت، کوارتز، باریت، مارکازیت، آرسنوپیریت و هماتیت همراه است و در داخل ذغال سنگ نیز تشکیل می‌شود. این کانی برای تهیه اسید سولفوریک استفاده می‌شود و در رنگ سازی، جهت صیقلی کردن، به ندرت در تهیه آهن و تهیه دی اکسید سولفور در کاغذسازی بکار می‌رود.
وجود پیریت و اکسیده شدن آن توسط باکتری، اهمیت زیادی در فروشویی زیستی کانیهای معدنی دارد و گاهی برای پیشرفت واکنش، به سنگهای معدنی افزوده می‌شود. با تجزیه زیستی پیریت، اسید سولفوریک و یون فریک تولید می‌شود که هر دو می‌توانند در تجزیه فراتر سنگ موثر باشند.
در معادن، پیریت در معرض هوا قرار می‌گیرد و یک واکنش خودبخودی کندی، با اکسیژن صورت می‌گیرد. این واکنش آغازگر منجر به پیدایش محیط اسیدی می‌شود که برای رشد باکتری‌های خاص مناسب می‌باشد. این باکتری‌ها، آهن فرو را اکسید کرده و Fe۲+ ایجاد می‌کنند که در pH اسیدی محلول بوده و به عنوان یک اکسید کننده قوی می‌تواند سبب اکسیده شدن بیشتر پیریت و سایر کانی‌ها می‌شود.
در pH بالای ۵/۲ ممکن است رسوب زرد یا قهوهای رنگ جاروسیت [HFe۳(SO۴)۲(OH)۶] شکل گیرد که به صورت فاضلاب اسیدی از معدن خارج می‌گردد. طی اکسیده شدن کامل پیریت تنها یک الکترون از بخش آهن کانی آزاد می‌شود و این در حالی است که ۱۴ الکترون از بخش گوگردی رها شده‌است. مجموعه این الکترون‌ها در زنجیره انتقال الکترونی قرار گرفته و انرژی آزاد می‌نمایند. لازم به ذکراست که شکل کریستالی پیریت در سرعت فروشویی کاملاً موثر است و رهائی آهن فریک از آن بیشتر از سایر اشکال است
شیل ها :
شیل مطابق تعریف سنگ آواری دانه ریزی است که خیلی به سهولت ورقه ورقه و یا در امتداد سطوح معینی خرد وشکسته می شود . شیل ها را از روی کانیهای سیلتی موجود در آنها طبقه بندی می کنند و از اینرو می توان آنها را به چهار دسته تقسیم کرد .
درمورد شیل های ریز دانه که فاقد دانه های سیلتی است ، یا تجزیه شیمیایی آنها را مبنای تقسیم بندی قرار می دهندو یا اینکه آنهارا خیلی دقیق طبقه بندی کنیم بایستی بوسیله اشعه ایکس نوع کانی رسی آنها را معلوم کرده از روی آن طبقه بندی نمائیم . مهمترین انواع شیل ها عبارتند از :
1- شیل های سیلیسی : قسمت عمده این سنگها از دانه های ریز کوارتز که دارای ابعاد سیلت می باشد تشکیل شده است . دانه های فلدسپاتی معمولاً نادر است ولی سیمان این شیل ها ممکن است آهکی ، گلوکونیتی ، آهن دار و یا کربن دار باشد رنگ این نوع شیل ها معمولاً سبز تا خاکستری است و گاهی
هم به رنگهای قهوه ای ، قرمز و سیاه دیده می شود .
2-شیل های فلدسپاتی : همیشه دارای بیش از 10% فلدسپات است و ماتریکس آنها از کائولینیت یا کانیهای رسی تشکیل شده است . این شیل ها از نظر اندازه در حد سنگهای سیلتی ماسه ای تا سیلتهای رسی می باشند وگاهی هم دانه ها درشت تر هستند.این شیل ها معمولاً همراه آرکوز ها دیده می شود رنگ این سنگها معمولاً خاکستری ، سبز ، قرمز و شکلاتی است .
3-شیل های کلریتی : این سنگها نظیرفیلارنیت ها بوده اکثرا همراه آنها دیده می شونددراین شیل ها همیشه فلدسپات وجود دارد و مقدار آن ممکن است بیش از کوارتز باشد و کلریت در ماتریکس سنگ دیده شود . این سنگها معرف فرسایش شدید در مناطق کوهزائی هستند .
4-شیل های میکا دار : این سنگها نظیر ساب فیلارنیت ها هستند و اکثرا هم همراه آنها دیده می شود . مقدار زیادی ورقه های میکا در این سنگها دیده می شود که غالبا با سریسیت همراه است . رنگ این سنگها معمولاً خاکستری یا خاکستری قهوهای ولی گاهی نیز به رنگهای قرمز و سبز نیز دیده می شوند.
شیل ها :
شیل مطابق تعریف سنگ آواری دانه ریزی است که خیلی به سهولت ورقه ورقه و یا در امتداد سطوح معینی خرد وشکسته می شود . شیل ها را از روی کانیهای سیلتی موجود در آنها طبقه بندی می کنند و از اینرو می توان آنها را به چهار دسته تقسیم کرد .
درمورد شیل های ریز دانه که فاقد دانه های سیلتی است ، یا تجزیه شیمیایی آنها را مبنای تقسیم بندی قرار می دهندو یا اینکه آنهارا خیلی دقیق طبقه بندی کنیم بایستی بوسیله اشعه ایکس نوع کانی رسی آنها را معلوم کرده از روی آن طبقه بندی نمائیم . مهمترین انواع شیل ها عبارتند از :
1- شیل های سیلیسی : قسمت عمده این سنگها از دانه های ریز کوارتز که دارای ابعاد سیلت می باشد تشکیل شده است . دانه های فلدسپاتی معمولاً نادر است ولی سیمان این شیل ها ممکن است آهکی ، گلوکونیتی ، آهن دار و یا کربن دار باشد رنگ این نوع شیل ها معمولاً سبز تا خاکستری است و گاهی هم به رنگهای قهوه ای ، قرمز و سیاه دیده می شود .