زادگاه مغولان درقلمرو سرزمینی کنونی جمهوری خلق مغولستان قرادداشته است.درمنتهی الیه شرقی کمربند پهناوری ازمراتع استپی که به سمت غرب تادشت مجارستان گسترش یافته است. از شمال به جنگل غیرقابل نفوذ سیبری،ازجنوب به صحرا ودرفراسوی آن سرزمین متمدن و پیشرفته چین قرار داشت که ازدیدگاه مغولان صحرانوردوبیابانگرد از ارزش واهمیت فوق العاده ای برخورداربود.
یورش مغول وتشکیل امپراطوری گسترده،حادثه ای سرنوشت سازدرتاریخ جهان محسوب می شود.برای اسلام که درحال افول بود،این رویداداهمیتی خاص داشت(بورلو، 231).
بیشتراقوام صحراگرد وچادرنشین وازجمله قبایل مغول به غارت وچپاول عادت داشتند وروی هم رفته می توان گفت درابتدا،تجاوزوتهاجم وگرفتن غنائم جزءزندگانی وازکارهای عادی ساکنان سرزمین بدآب وهوای مغولستان بودکه دامنه آن کم کم توسعه یافت وبه نقاط دورتر ودورتر رسید.بعدها وبه تدریج احتیاج به مبادلات وتوجه به منافع بازرگانی وجاذبیت آن وسپس ارضای حس جاه طلبی هاوقدرت جوئی هانیز به این خوی وخصلت غارتگری اضافه شدوتحول یافت و بصورت کشورگشائی وجهان گردی درآمد(تیموری /19).
درنزد اقوام صحراگرد مغول به طورکلی معنی ومفهوم رسیدن به قدرت ابتدابرای دست یافتن بر زمین مرغوب به منظور اردوگاه وتسلط برمراتع وچراگاههابرای چارپایان خودبود.سرکرده هرایل وقبیله ای که بهتر می توانست این منظوراقوام صحراگردمغولستان راتأمین نمایدقدرت وشهرت بیشتری پیدامی کردودرنتیجه اقوام وقبایل دیگر آسانتربه اومی پیوستند.وقتی به این ترتیب نیروی نظامی سرکرده ای افزایش می یافت به موازات آن،اوناچارمی گردیدبه جنگ های زیادتری اقدام کند.پیروزیهای پی درپی دراین راه گاهی تامرحله ایجادامپراطوری مستعجل چادرنشین ادامه می یافت.این امپراطوری چون پایه واساسی نداشت بامرگ بنیان گذارآن وازمیان رفتن نفوذ شخصیت اودیری نمی پاییدکه دست آوردهایش نیز ازمیان می رفت.امااگراین بنیانگذارازشخصیت استثنائی ویانابغه ای دوراندیش وبی نظیر چون چنگیز خان بود،وضع صورتی دیگربه خودمی گرفت. (همان جا).
چنگیزخان که اصل اسم مغولی اوتموچین است درحدودسال549هجری درمغولستان تولدیافته و پدرش یسوکای بهادر رئیس وخان قبیله قیات ازقبایل مغول بوده است.یسوکای بهادرتوانست قبیله خودرابه صورت مستقل درآورده واساس دولت بزرگی که پسرش تموچین به وجود آورد را ریخت.( آشتیانی15/).
چنگیزخان بعدازغلبه به قبیله کرائیت وبعدازتسخیرممالک قوم نایمان بعضی ازاقوام مغول حدود تبت ومشرق ترکستان شرقی حالیه رامغلوب کرده ودرسال603برطوایف قرقیز غلبه یافت وسپس برقوم اویغورچیره شد.(همان،16)
دراواسط قرن دوم هجری قوم ایغورقدرت فوق العاده پیداکرد وبرممالک شمالی مغولستان استیلا یافتندوتایک قرن صاحب اختیار تام مغولستان بودند.(همان،17)
نخستین لشکرکشی مغولان به شمال چین بود وبعد ازآن به امپراطوری خوارزمشاهیان که مجموعه ای پهناورامانه چندان نیرومند ومنسجم راتشکیل می دادوشامل منطقه ماوراءالنهروقلمرو ایران می شد.( بورلو،تمدن اسلامی،231).
فرهنگ وتمدن چادرنشینان مغول،قبل ازبه قدرت رسیدن چنگیز بسیار ضعیف بود وازبی تمدن ترین قبایل زردپوست آسیای شمالی محسوب می شدند.
این چادرنشینان به علت فرهنگ وتمدن ضعیفی که داشتند،فقط برخی ازگویشهای آنان روی کاغذ آورده شده است.
درعرصه هنرکارشان جالب ودرخورتوجه بود.ازاستخوان وشاخ حیوانات یاچوب های سخت اشیائی مانندکاسه،جام،لوحه،گل سینه،بازوبندباطرح های هندسی وتصاویر حیوانات می تراشیدند سبکهای هنری آنها،براثرکشورگشایی یانفوذدرقسمت بزرگی ازجهان قدیم ازچین تابریتانیامنتشر شده است.
قوم مغول درآن عهدهیچ اتحاد ووحدتی بایکدیگرنداشتندوکسی به عنوان حاکم مطلق درمیان آنان وجودنداشت.«وپیش ازخروج چنگیزایشان راسری وحاکمی نبودست.هرقبیله یادوقبیله جدا جدا بوده اندوبایکدیگر متّفق نه،ودائم میان ایشان مکاوحت ومخاصمت قایم بوده وبعضی سرقه وزور وفسق وفجور رااز مردانگی ویگانگی می دانستند وخواسته خان ختای ازایشان می خواسته ومی گرفته».(جهان گشای جوینی،ج1،15).
درموردخوراک مغولان می توان گفت که برای آنان هرچیزی راکه بتوان زیردندان گذاشت،به عنوان خوراک محسوب می شد.مغولان ازگوشت سگ وگرگ وروباه و...استفاده می کردند. پوشاک مغولان نیز دردوران قبل ازچنگیز وضعیت بهتری ازخوراکشان نداشت.(رک.جهان گشای جوینی،ج1،15).
مسکن این چادرنشینان نیز بسیار ابتدائی وساده بود.خانه های آنهابه صورت چادرهای گردی بود که باستون چوبی برپامی شد.درزمان چنگیزخان چادرهای نمدی رابرروی ارّابه هامی گذاشتندومی بردند.«این هاشهروبلدنداشتند ولی درضمن کوچ کردن وجابجاشدن،اردوگاه هایی دسته دسته تشکیل می دادندویورت های نمدی(گر)برروی ارّابه های چرخدار می گذاشتندومجموع آنها مقدمه برای بنای شهرهای آینده بود.که این نشان ترقی درمدنیت بوده است».( رنه گروسه،321).
درباب اعتقادات این اقوام بایدگفت آنهاگرایش به خدای یکتایی داشتندکه خالق همه چیز آشکار ونهان بود.عناصراربعه رانیزپرستش می کردند.
چنگیز فردی امی وصحرانوردبود وجنگجویی زیرک وباهوش که درجنگهابرای خودشهرت و اعتبارکسب کرده بود.سیاست مدبرانه اوباعث ایجادقوانینی شدکه سالهاپایه ورکن اساسی کارها یشان شد.این قوانین«یاسا»نام داشت.یاسا مشتمل براحکام وقواعدی ازجمله امور مربوط به مسائل اداری کشور،امورمربوط به لشکریان،مالیات،ترتیب شوراها،ازدواج،تجارت وبازرگانی و...بود.(رک جهان گشای جوینی،118/-17).
برای نمونه می توان یاساهائی زیر را اشاره کرد:
1-یاسا برای امنیت بازرگانان درراهها:
چنگیزخان دراین موردچنین یاسا داده بودکه«هرکس از بازرگانان که آنجارسند ایشان رابه سلامت بگذرانند وازمتاع هاچیزی که لایق خان باشد باصاحب آنان به نزدیک اوفرستند»(تاریخ جهان گشای جوینی،ج1،8/59)وبدین ترتیب می توان ادعاکرد که چنگیز خان به وجودآورنده راههای پرامنیت برای تاجران درقسمت اعظم آسیاشده بود.
2-یاسا برای بسته شدن راهها:
ازدیگریاساهایی که درمورد راههاوجودداشت این بودکه هرگاه حادثه مهمی همچون مرگ خان در محدوده حکومتی مغولان اتفاق می افتاد،مغولان دستورمی دادندتاراههابسته شودوهیچ کس در راه هارفت وآمد نکند.شایدمیخواستندجلوی هرج ومرجهاوشورشهای ناگهانی رابگیرند. ظاهرأ بسته شدن راهها تنهابرای مردم عادی نبودچون جوینی اشاره می کند که رسولان رابعدازآرامش از واقعه رخ داده شده به اطراف ارسال می کردند.(تاریخ جهان گشای جوینی،ج1،217).
امنیت راههای بازرگانی درعهدامپراطوری مغولی:
یکی از علل اصلی حملات چنگیز به قبایل وسرزمین های مجاور،ایجادامنیت درراههابه سبب بازرگانی بود.اوپس ازتشکیل امپراطوری درشرق آسیاوتصرف چین شمالی،نیازمبرمی به راههای بازرگانی داشت تابتواندازطریق صادرات ابریشم چین وسایر امتعه وکالا،ارزش آن راکه چندین سال به خاطرناامنی،ازدست داده بود،به جایگاه اولیه اش بازگرداند.
مغول ها هرغنیمتی که به چنگ می آوردندازطریق این راههابه ولایت اصلی خود(قراقروم)می فرستادند.جواهرگوناگون،اشیاءزرین،پشمهای گرانبها،ظروف میناکاری شده ویاقوت های درخشان بدخشان،کالاهایی بودکه دراین جاده هاحمل می گشت.چنگیزبه خوبی می دانست جهت نایل شدن به هدف اصلی وکشورگشایی وبسط وگسترش تجارت وبازرگانی به ایجادامنیت راهها و کسب اعتمادبازرگانان نیازدارد.بنابراین برسرراههانگهبان گماشته وپاسدارخانه هاایجادکرده بود. (رک:تاریخ جهانگشا،1/59).
شبکه راه ها در قلمرو مغولان،به جاده های کوتاه و محلی پیوست.«امامغولان هیچ گاه موفق نشدند شبکه معموری بسازندورفت وآمدمسافران رادراین شبکه به طورمنظم دایردارند.»(تاریخ مغول در ایران،ص424).
هدف چنگیز از این سیاست آن بودکه اقتصادوبازرگانی آن سرزمین هاراازبحران های اجتماعی نجات دهد.چون هنوزمغول ها به جنوب چین نفوذ نکرده ونمی توانستندازطریق دریاارتباط بازرگانی بادیگرنواحی پیداکنند.درنتیجه مجبوربودندازقلمروخوارزمشاهیان باجهان خارج ارتباط برقرارنمایند.وچنان که منابع تاریخی اشاره می کندبنابه همین دلیل هیئتی ازبازرگانان رابه سمت قلمروخوارزمشاهیان ارسال کرد تا با کشور آن ها روابط تجاری و دوستانه ای برقرارنماید. (رک:تاریخ جهانگشا،1/60).