تعریف کتاب مرجع
کتاب مرجع کتابی است که نه برای مطالعه ی سراسر آن بلکه برای پاسخ یابی از بخش و یا بخش هایی از آن به کار می آید. کتاب های مرجع اطلاعات مورد نیاز جوینده را یا مستقیما در اختیار او قرار می دهند مانند : واژه نامه ها، فرهنگنامه ها، راهنماها ... یا جوینده را به منابع دیگری که اطلاعات مورد نیاز او را در بردارند، راهنمایی می کنند همچون : کتابشناسی ها، فهرست ها، مقاله نامه ها و ... .
هدف
کتاب مرجع به کودک و نوجوان کمک می کند تا برای پرسش های گوناگون خود در زمینه های مختلف دانش بشری پاسخ یابد. در واقع کتاب مرجع به کودک و نوجوان آگاهی می دهد که اطلاعات مورد نیاز خود را چگونه و در کجا بیابد .
کیفیت محتوا
تنظیم کتاب مرجع باید به گونه ای باشد که جوینده بتواند به آسانی پاسخ خود را در آن بیابد .
کتاب باید مقدمه ی جامع و ساده ای در زمینه ی گستره ی کار ، شیوه تنظیم اطلاعات ، نشانه های اختصاری به کار رفته و هرگونه اطلاعات مفید دیگر برای بازیابی آسان اطلاعات مندرج در آن داشته باشد.
دامنه اطلاعاتی که در کتاب مرجع داده می شود باید با حجم آن و گروه مخاطبانی که از کتاب استفاده می کنند ، همخوانی داشته باشد.
ذکر تاریخ چاپ یا تجدیدنظر در کتاب مرجع بسیار مهم است زیرا نشان می دهد به تغییرات جدید و به کارگیری آخرین اصلاحات ، توجه شده است .
از کوته نوشت ها ( نشانه های اختصاری ) و نشانه ها به شرط توضیح و توجیه در مقدمه، استفاده شود .
از ارجاع دادن برای ایجاد رابطه میان اجزاء و عناصر اطلاعات ، تفهیم مفاهیم برابر یا همپایه ،ارتباط میان اجزاء و کلیات(و بالعکس )و مانند آن استفاده شود .
مطالب شبه دایره المعارف ها معمولاٌ کوتاه و پراکنده اند ولی در عین حال به یکدیگر وابسته اند .
در آمارنامه ها و سالنامه های آماری بیشتر،از انواع نمودارها و جدول ها استفاده می شود .
کیفیت ساخت و پرداخت
کتاب مرجع ضمن کامل و فراگیر بودن مطالب ، باید ساختی هنرمندانه و پرکشش داشته باشد تا خواننده نسبت به استفاده از آن ترغیب و تشویق شود .
در صورت استفاده از طرح ها و تصاویر مختلف برای ارائه اطلاعات ، ضمن رعایت انتظام و انسجام ویژه ی کتاب های مرجع ، به درستی و دقت مطالب آن آسیب نرسد .
تنظیم کتاب های مرجع به شیوه های متداول الفبایی ، موضوعی – الفبایی و یا تاریخی انجام می شود. در هر حال باید شیوه ی تنظیم به بیانی ساده و روشی آسان در مقدمه توضیح داده شود تا جوینده در یافتن پاسخ مورد نیاز خود سردرگم نشود.
تنظیم کتاب های مرجع به هر شیوه ای که باشد نیاز به نمایه هایی دارد که کلید بازیابی اطلاعات در داخل کتاب به شمار می آید . چگونگی تنظیم نمایه ها و بازیابی اطلاعات از طریق آن ها، لازم است در مقدمه کتاب به روشی آسان همراه با نمونه نوشته شود .
در برخی موارد افزودن اطلاعات جانبی در کتاب های مرجع ، مانند چگونگی تلفظ بعضی از واژه ها از طریق علامت و اعراب گذاری ضروری است.
هماهنگی مطالب و نظم منطقی در نوشته ها و ارائه اطلاعات از اهمیت ویژه ای برخوردار است .
روند نگارش مقاله ها باید هماهنگ با هدف و همسان با کل مطالب باشد .
تهیه و تدوین کتاب های مرجع باید توسط افراد کارشناس انجام شود.
مخاطب و نوع اطلاعات ارائه شده در کتاب مرجع باید مشخص باشد .
کیفیت زبان و بیان
در کتاب مرجع زبان و بیان باید درست ، سلیس و روان ، ساده و متناسب با توانایی خوانندگان باشد .
شیوه نگارش باید با نوع کتاب مرجع تناسب داشته باشد .
قابلیت گروه سنی خوانندگان ، از دیدگاه سادگی زبان و انتخاب شیوه نگارش دست کم گرفته نشود .
واژگان تخصصی با تعریف و توضیح در مقدمه و یا زیر هر مدخل ( در پانویس ) و همچنین از طریق تکرارهای منطقی تثبیت شوند .
از به کاربردن زبان محاوره ای و شکسته یا لهجه ها و گویش های محلی خودداری شود مگر آن که اطلاعات منطقه ی خاصی مورد نظر باشد که در این صورت می توان از لهجه ها و گویش های محلی همراه با معنی و توضیح فارسی متداول استفاده کرد .
از پرگویی در بیان توصیف ها باید پرهیز کرده و سادگی و ایجاز رعایت شود .
در مورد کتاب های مرجع مربوط به حوزه علوم و فنون باید از زبان علمی و در عین حال قابل فهم خواننده استفاده شود .
نقطه گذاری ، حرکت و اعراب کلمه ها رعایت شود .
واژه های نو در حد لازم به کار گرفته شود .
کیفیت تصویر
تصویر ارائه شده باید با متن ، پیوندی منطقی داشته باشد .
قدرت خلاقیت کودکان و نوجوانان را برانگیزد .
به ایجاد مفهوم درست و دقیق از موضوع مورد بحث ( مدخل ) در ذهن خواننده کمک کند .
به درک آسان تر و بیان بهتر مطالب کمک کند .
مستند باشد .
دارای زیرنویس باشد .
تصویرها ، نمودارها ، جدول ها و ... در نزدیک ترین مکان مرتبط با متن اثر قرار گرفته باشد تا دریافت خواننده از مطالب آسان تر و سریع تر باشد .
تصویر ضمن برخورداری از کیفیت هنری باید از نظر بیان تصویری قوی باشد .
تصاویر انسان و جانوران و طبیعت باید دقیق و واقعی باشند مگر بنا به ضرورت متن، که می تواند تغییراتی در شکل های واقعی صورت گیرد .
تصویرها باید ارزش های فرهنگی و موقعیت زمان و مکان موضوع مورد نظر را حفظ کنند .
کیفیت ارائه
شکل ارائه ی کتاب باید با محتوای آن متناسب باشد .
ظاهر کتاب ، خواننده را به استفاده ترغیب کند .
صفحه ها، هنرمندانه تنظیم شده باشند .
فهرست مندرجات ، مقدمه ، متن اصلی ، نمایه ها و در صورت امکان فهرست منابع و مآخذ به ترتیب در جای اصلی خود قرار گرفته باشند .
نوع کاغذ و جلد و صحافی،امکان استفاده ممتد از کتاب را بدهد .
کتاب تا حد امکان ارزان باشد .
حروف انتخابی ، مناسب با قدرت خواندن کودکان و نوجوانان باشد. به عنوان نمونه برای کودکان گروه سنی ب که خواندن را تازه آغاز کرده اند، از حروف درشت استفاده شود .
روی جلد کتاب جالب توجه باشد .
مشخصات اثر در پشت اولین صفحه بعد از جلد ( صفحه عنوان ) به طور کامل درج شده باشد .
کتاب مرجع باید از تنظیمی هنرمندانه برخوردار باشد .
اندازه و قطع کتاب مرجع متناسب با پسند و توانایی گروه های مختلف سنی کودکان و نوجوانان باش
* منظومه - ملاهادی سبزواری
* بدایه الحکمه - محمدحسین طباطبایی
* نهایه الحکمه - محمدحسین طباطبایی
* سرح العیون فی شرح العیون - حسن زاده آملی
* دروس اتحاد عاقل به معقول - حسن زاده آملی