شهر ری یکی از قدیمی‌ترین شهرهای جهان و ایران و از شهرهای استان تهران است. تاریخ بنا ری به زمان اقوام آریایی می‌رسد و ری از تمام شهرهای ماد بزرگتر بود.[۲] ری در لغت به معنای شهر سلطنتی است. ساکن و اهل ری را رازی می‌نامند. [۳] ری در دوره‌ای پایتخت ایران بوده‌است. این شهر در طول تاریخ به نام مختلفی خوانده می‌شده، راگا، رغه، ارشکیه، رام اردشیر، ام البلاد، ری شهر، و محمدیه از نامهایی بودند که ری در هر دوره به مناسبتی با یکی از این نام‌ها خوانده می‌شده. [۴] بنابرآنچه که در اوستا آمده ری سیزدهمین شهری است که درجهان ساخته شده‌است.[۵]
تاریخ ری
تپه میل (آتشکده بهرام) در جنوب شهرری
پیدایش ری
در بنای شهر ری اختلافاتی وجود دارد .
در کتاب نزهه‌القلوب آمده‌است ری را «شیث بنی‌آدم» بنا نهاده‌است. در مختصر البلدان ابن فقیه بنای ری را به احفاد «بیلان ابن اصبهان بن فلوج بن سام بن نوح» نسبت داده‌است.[۶]
رابرت کرپرتر، سیاح انگلیسی به پیروی از مولف کتاب آثارالبلاد نقل می‌کند «ایرانیان بنای این شهر را به هوشنگ پسربزرگ کیومرث نسبت می‌دهند.»[۷]
همچنین مولف کتاب هفت اقلیم می‌نویسد: "در بنای شهر ری اختلاف بسیار کرده‌اند بعضی برآنند که ری را رازبن اصفهان بن فلوح بنا کرده و برخی گویند رازبن خراسان ساخته و بعضی نقل می‌کنند هوشنگ.[۸] و کسانی هم روایت می‌کنند کیخسرو بن سیاوش.[۹]"
همچنین می‌گویند ری شهری است که فیروزبن یزدجرد بنا کرد و آن را رام‌فیروز نام نهاد.[۱۰] در فرهنگنامه دهخدا آمده است: بانی ری، راز بن فاروس بن لواسان و به قولی شیس بنی آدم است.[۱۱]
عده‌ای نیز بنای ری را به (روی) از فرزندان نوح و یا ری‌بن بیلان بن اصفهان بن فلوخ نسبت داده‌اند.[۱۲]
ری پیش از اسلام
ری در دوران پیش از اسلام مرکز بزرگ دینی زرتشتیان بوده و به وسیله مدیران موبد نوعی حکومت دینی نظیر واتیکان در آن وجود داشت و به طور کلی ری در دوران مادها و هخامنشیان وحتی قبل از آن نیز شهری مقدس به شمار می‌آمد. قرار گرفتن ری در مسیر جاده ابریشم که از آنجا به همدان می‌رفت علاوه بر جنبه مذهبی به ری اهمیت بازرگانی نیز می‌داده‌است، لذا مردم ری عموماً بازرگان و تاجر پیشه بوده‌اند.[۱۳]
ورود آریایی‌ها در حدود هزاره دوم پیش از میلاد به ری و استقرار شعبه‌ای از آنها در مسیر حرکت خود به شمال و غرب، آثاری از خود بر جای گذاشته که شواهد آن به صورت کوره‌های سفال پزی در کهریزک و نیز در سال ۱۳۷۳ در تپه معمورین در فرودگاه بین المللی امام خمینی به دست آمده‌است، پس از ورود به آریایی‌ها که مهمترین آنها مادها و پارس‌ها می‌باشند و در آمیختن آنها (مادها) با بومیانی که پیش از آنها در این سرزمین مستقر بودند این منطقه نیز در تقسیم بندی مادها به رماد رازی یا راگا، راگس که در جنوب تهران قرار داشت قرار گرفت (۷۲۰ - ۵۵۰ پ.م) با پیروزی کوروش بر جد خود آژدهاک در سال (۵۵۰پ.م) پایه‌های اولین امپراتوری بزرگ جهانی پی‌ریزی شده که مدت دو قرن تا سال (۳۳۰ پ.م) دوام یافت این امپراتوری علاوه برسرزمین‌های واقع در محدوده حکومت ماد از شرق تا سند، غرب تا آسیای صغیر را نیز در بر می‌گرفت، در تقسیم بندی داخلی تغییرات چندانی نسبت به دوره ماد داده نشد و ایالات مادی همچنان با همان نام بر جای ماندند در این دوره این منطقه در محدوده (رک) قرار داشته‌است. در بند ۱۲ از ستون ۱ متن پارسی باستان کتیبه بیستون آمده‌است:[۱۴]
داریوش شاه گوید: پس از آن، فرورتیش با سواران کم گریخت، سرزمینی (ری) نام در ماد سو روانه شد...
در بند ۱۱ ستون ۳ متن پارسی باستان بار دیگر از ری نام برده میشود.
داریوش شاه می‌گوید: پس از آن من سپاه پارسی را از ری نزد ویشتاسپ فرستادم...
اسکندر مقدونی در تعقیب داریوش سوم از راه همدان به ری وارد میشود و ویرانی‌ها به بار می‌آورد. پس از مرگ وی به دست سردارانش تقسیم شد و در این میان سلوکوس سردار نامی او با غلبه بر آنتیگون قسمت اعظم آسیای غربی را تصرف نموده و سلسله سلوکی را در سال (۳۱۲ پ.م) تشکیل داد.[۱۵]
در عهد سلوکیان، در ری زلزله‌ای شدید روی داد، شهر بر اثر این زلزله ویران شد و سلوکوس اول (بین سالهای ۳۱۲-۲۸۰ قبل از میلاد) شهر را دوباره ساخت و نام زادگاه خود اورپس را بر آن نهاد، به همین خاطر در دوران سلوکیان از شهر ری به نام اورپس در تاریخ یاد میشود.
کاروانسرای شاه‌عباسی شهرری، اکنون به عنوان انبار استفاده میشود.
در عصر اشکانیان به علت اینکه آثار بجا مانده از اشکانیان توسط سلسله بعدی یعنی ساسانیان از بین رفته‌است اطلاعات زیادی در دست نیست و لی آنچه مسلم است ری همچنان اهمیت خود را حفظ کرده و برج و باروی عظیمی در نزدیکیو ابتدای چشمه سوربن یا چشمه علی فعلی که اختصاص به شاهان و امرا داشت ساخته شده‌است. در این دوران ری به صورت یک مرکز دینی تجاری و قطب کشاورزی و دامداری به حیات خود ادامه داده‌است.
شهر ری در دوران ساسانیان از مراکز بزرگ دینی زرتشتیان بود و در آن به وسیله موبدان موبد نوعی حکومت دینی نظیر واتیکان وجود داشت. باید گفت ری در دوره ساسانیان شهر مقدس نامیده می‌شد و آتشکده ری از بزرگترین آتشکده‌های آن عصر بود که بقایای آن نیز هم اکنون وجود دارد.
ری پس از اسلام
در دوره پس از اسلام که سپاه ایران در جنگ نهاوند از مسلمانان شکست خورد و حکومت مرکزی از بین رفت، کشور ایران و ممالک تابعه آن نیز به تدریج تکه تکه گردیدند و تکلیف هر شهر از جمله ری به دست مرزبانان آن افتاد. پس از فتح ری نو یا ری زیرین به دستور نعیم بن مقرن و به دست همین زینبدی بنا شد و ری قدیم یا ری برین تخریب شد. ری نو در جنوب شرقی ری قدیم بنا گردید.
ری در آغاز قرن چهارم دوران پرشکوهی از رشد و توسعه خود را آغاز کرد و این عهد مرداویج دیلمی اولین شاه خاندان زیاری بود. مرداویج در سال ۳۱۵ هجری در صحنه سیاست ظاهر شد و در سال ۳۱۹ هجری استقلال یافت و پایتخت خود را ری قرار داد.
ری در حکومت رکن الدوله پایتخت او محسوب می‌شد و در این زمان بازهم بر اهمیت ری افزوده شد. در این دوره ری مرکز سیاسی فرهنگی ایران و جهان اسلام تبدیل شد و این امر رونق دانش و ادب را در این شهر درپی داشت.
ری در دوره اسلامی، پناه‌گاه فرمان‌داران بنی‌امیه بود. این شهر از کشمکش‌های مذهبی آسیب بسیار دید و در سال ۶۱۷ ه. ق مردم آن، در تاخت و تاز مغولان قتل عام شدند. هنوز آثار حمله مغولان از بین نرفته بود که ری بار دیگر در سال ۷۸۶ ه.ق به دست سپاهیان تیمور به ویرانه‌ای بدل شد و از آن پس، دیگر روی آبادی به خود ندید. ویرانه‌های ری قدیم هنوز نزدیک شهر کنونی ری باقی است. [۱۶]
وجه تسمیه
ری در لغت به معنای شهرسلطنتی است. ساکن و اهل ری را رازی می‌نامند.[۱۷] همچنین شیخ ربوه دمشقی (متوفی 727 ه) نوشته است: از ری به معنی نیکویی یاد شده است.[۱۸] همچنین (راج) یا (راک) از نام‌های ری به معنای مشعشع است.[۱۹] ری در تاریخ پرسابقه خود، اسم ها و لقب‌های متعددی را داشته است که در هر دوره به مناسبتی با یکی از این نام‌ها خوانده می‌شده.
نام‌های قدیم ری
آرساسیا، آرساکیا، ارشکیه، اروپس، اروپوس، اَلرّی، اورپا، اورپُس، ائوروپوس، بت رازیکایه، حضرت عبدالعظیم، دورا، رِ، راجیس، راجیش، راجیک، راز، رازی، رازوک، راژس، راک، راکس، راکیا، راگ، راگا، راگای، راگز، راگس، راگو، راگیا، راگیانا، رام اردشیر، رام پیروز (رام فیروز)، رائی، راورُپُس، رای، رغه، رک، رگ، رگا، رگس، رگه، ری ارشیر، ریشهر، شیخ‌البلاد، ماد پایین، ماد راجیانا، ماد رازی، ماد راگیان، ماد رگیانا، ماد سفیلا، محمدیه، مدی، ئوروپوس. [۲۰]
در مقدمه فرهنگنامه تطبیقی، کثرت صور و بخشی از اسامی و القاب ذکر شده ری به علت تفاوت در تلفظ‌ها، گویش‌ها و ضبط و حتی احتمالا بر اثر اشتباه ناسخان به صورت‌های مختلف بیان شده است.[۲۱]
نکته دیگر آنکه اسامی ری کاملا نقل نشده و نیاز به تحقیق بیشتری دارد. به عنوان نمونه عروس‌البلاد[۲۲] و ام‌البلاد[۲۳] دو تا از القاب مشهور ری هستند که در فهرست بالا از قلم افتاده است. همچنین در یک اثر متعلق به 520 هجری قمری آمده است. منوچهر پیشدادی شهر ری را که خراب بود از نو بنا نهاد و آن را (ماه جان) نامید.[۲۴] ژان شاردن سیاح و جهانگرد دوره صفوی نیز در شمار القاب و عناوین ری (باب الابواب الارض)، (سوق العالم) و (بلده البلاد) را ذکر می‌کند.[۲۵] همچنین در مورد نام ری، در الواح بیستون در آن لوحی است که به زبان مادی می‌باشد راگا ثبت کرده و در لوح دیگر که به زبان تورانی است (راگ کا ان).[۲۶]همچنین در یک متن جغرافیایی قرن چهارم هجری از ری به نام (مهدیه) یاد شده و در علت این نام‌گذاری نوشته است: زیرا مهدی در روزگار منصور در ری اقامت داشت و رشید در آنجا زاده شد.[۲۷]
تاریخ استعمال نام‌های ری
نام ری در منابع باستانی به کرات و به اشکال گوناگون برده شده‌است. در پیوست‌های غیررسمی منسوب به تورات کتاب مقدس یهودیان به نام‌های «توبیت» و «ژودیت» به ترتیب این شهر به نام «راگس» و «راگو» ذکر شده‌است.
در کتاب مقدس زرتشتیان نام ری از چند جهت برده شده‌است. یکی از آن جهت که این شهر زادگاه زرتشت بوده که آن را به نام «رغه» و "راگاً یاد شده‌است. در کتیبه بیستون که سنگ نبشته‌ای از داریوش است نیز رگا نامیده شده‌است.
سلوکیان به ری «اروپاً و اشکانیان»ارشکیه«لقب داده بودند. اشکانیان این شهر را پایتخت خود قرار داه بودند. ولی وقتی ساسانیان به پادشاهی می‌رسند دوباره این شهر را به نام باستانی آن، »ری" نامیدند.
در بسیاری از منابع اسلامی «محمدیه» عنوان دیگری برای ری ذکر میشود. این تعداد نام برای شهرری از آن جهت بود که هر کدام از شاهان که کمر به آبادانی این شهر می‌بستند نام دل‌خواه خود را بر آن می‌نهادند.
جغرافیا
نمایی از شهر ری و باروی ری، عکس از بالای دژ رشکان
شهر ری محدوده‌ای است با مساحت ۲۲۹۳ کیلومتر مربع، از شمال به شهرستان تهران، از جنوب به شهرستان قم از شرق به شهرستان ورامین و شهرستان پاکدشت، از غرب به شهرستان‌های اسلامشهر، رباط کریم و زرندیه محدود میشود.[۲۸] مساحت بخش‌ای سه‌گانه شهرستان ری: بخش مرکزی 174؛ بخش کهریزک 543، و فشاپویه 1645 کیلومتر مربع می‌باشد.[۲۹] شهر ری مرکز شهرستان ری بین مختصات جغرافیایی '۳۶°۳۵ شمالی، '۲۶°۵۱ شرقی واقع شده است. ارتفاع این شهر از سطح دریا 1062 متر است. شهر ری در جنوب‌شرقی شهر تهران و متصل به اسن شهر است. فاصله ری تا مرکز شهر تهران بالغ بر 14 کیلومتر است.[۳۰]
آب و هوا
هوای شهر ری معتدل و خشک می‌باشد. حداکثر درجه حرارت در تابستان ۴۲ درجه سانتی‌گراد بالای صفر و حداقل در زمستان به ۴ درجه سانتی‌گراد زیر صفر می‌رسد. میزان باران سالیانه شهر ری به طور متوسط ۲۰۰ میلی‌متر است.[۳۱]