در باب چگونگی شکل گیری شخصیت و عوامل مؤثر در آن بحث و گفتگو بسیار است . نظریه های متعددی در باب نقش و تأثیر ، محیط اجتماعی ، خانواده ، وارثت ، تعلیم و تربیت و غیره مطرح شده است .
در زمینه نقش خانواده می توان به نحوه برخورداری و رفتار والدین با فرزندان اشاره کرد . نحوه برخورد والدین تابع عوامل مختلفی است . اما یکی از آنها که چندان مورد بحث و توجه قرار نگرفته است . نحوه رفتار و برخورد والدین با فرزندان در ردیف سلسله مراتب یا تقدم و تأخر آنان می باشد .
فرهنگ عمومی جامعه ایرانی به گونه ای است که خواسته یا ناخواسته جنسیت و جایگاه سنی فرزندان را مورد توجه قرار می دهد . نحوه برخورداری و اعطاء امتیازات و امکانات خانوادگی ( اعم از مادی و معنوی ) تابع این فرهنگ است . کمی دقت در ترتیب فرزندان نشان می دهد که برخورد والدین با فرزند بزرگتر همان برخوردی نیست که با فرزند دوم و سوم و … و آخری دارند . حتی سطح توقعات اعلان شده و نشده از فرزندان نحوه نظارت بررفتار ، اعطاء امکانات و امتیازات مادی و معنوی،شیوه تشویق و تنبیه میزان استقلال و آزادی یا درجه کنترل از هر بچه کاملاً متفاوت است . و این فرهنگ رفتاری در خانواده سبب بروز تفاوتهای فردی چشمگیر و نیز شکل گیری شخصیت خاص در فرزندان هر خانواده می شود . این تفاوتها همواره آشکار بوده ، در عین حال که به دلیل این اختلاف توجه جدی نمی شود . رفتار و شخصیت فرزند اول با دوم ( و اگر خانواده پرجمعیت باشد ) دومی با سومی سومی با چهارمی ، و به عکس چهارمی با اولی و چهارمی با دومی و سومی کاملاً متفاوت است.اما دقیقا با کمیت و کیفیت بر خورد والدین با انها مرتبط است به همین جهت وقتی اختلاف شدید رفتاری و اخلاقی میان فرزندان یک خانواده مشاهده می شود.برخی با تعجب زیاد با آن بر خوردار می کنند.در حالی که اگر این مساله ریشه یابی شود و دلایل آن ارزیابی گردد. این حالت تعجب از میان خواهد رفت.
یکی از مسائلی که در این تحقیق طرح شده است . آن است که جرائم در ارتباط با سلسله مراتب فرزندان بررسی شود . تا معلوم شود آیا در ارتکاب به جرائم این مسأله نقش و تأثیری دارد یا نه ؟ به عبارت دیگر آیا توزیع جرائم در میان سلسله مراتب فرزندان یکسان یا نزدیک به هم است . یا آن که تفاوت دارد .
بهتر است در ابتدا اشاره ای به آثار و تفاوتهای میان فرزندان در خانواده های ایرانی داشته باشیم .
ویژگی های اخلاقی و شخصیتی در فرزندان اول یا بزرگتر خانواده
چنان که در فوق اشاره کردیم ، به دلایل فرهنگی و تربیتی ، والدین ایرانی رفتار واحد و یکسانی یا به عبارت بهتر عادلانه و مساوی با فرزندان خود ندارند . ممکن است در زبان و لفظ این جمله از همه پدر و مادرها شنیده شود که از نظر آنها فرزندان تفاوتی با هم ندارند . اما دقت در این موضوع نشان می دهد که این گفته صحیح نیست ، و پدر و مادر ( با تفکیک و تقسیم آنها به مرفه و معمولی یا فقیر ) در اعطاء عواطف ، توجه ، امکانات و امتیازات مادی با فرزندان خود به مساوات برخورد نمی کنند . و همین عدم مساوات در سطح خانواده سبب ایجاد اختلاف در شکل گیری شخصیت و تنظیم نوع رفتار فرزندان در اشکال متفاوت و حتی متضاد است .
مثلاً در مقایسه فرزندان اول با سایر فرزندان مشخص می شود که فرزندان اول هر خانواده دارای احساس قوی در رهبری ،اعمال سلطه ،استقلال و اتکاء به خویش هستند ، به همین جهت درجه احساس مسئولیت و مسئولیت پذیری در آنان زیاد است. آنان درونگرا یا برونگرا می شوند اما در هر دو حال ویژگی های مشترکی دارند . از جمله در رعایت قوانین و قواعد اجتماعی محتاط تر بوده و کمتر به سوی تخلفات و بزهکاریهای چشمگیر می روند . چرا چنین است ؟ در برخورد با فرزند بزرگتر پدر و مادر در اولین تجربه بچه دار شدن هستند . لذا شور و شوق و توجه زیادی به فرزند اول دارند . نسبت به او بیش از حد حساسند . می خواهند که او فرزند خوبی باشد . و می خواهند که او هرچه زودتر بزرگ شده و به ثمر برسد . از این روست که مدام این خواسته خود را تلقین و تکرار می کنند . به ویژه پس از آن که فرزند یا فرزندان دیگری به دنیا آورند . این نظر در مقایسه با فرزندان دیگر هم ارائه می شود . اعمال و رفتار فرزند بزرگ تر زیر نظر و کنترل آنان قرار دارد . مدام به او تذکر داده می شود و در مواردتخلف بسته به فرهنگ خانواده با او برخورد شدید لفظی یا بدنی می کنند . این رفتار سبب می شود که فرزند بزرگ از همان اوان طفولیت ، هم چون پدر و مادر تصور کند بزرگ شده ، یا بزرگتر از بقیه فرزندان است . بر این اساس کنش و
و اکنش او شکل می گیرد . در همه این کنش و واکنش های فردی و جمعی و از همان دوران بچگی او احساس بزرگ شدن را با خود دارد . زیان این پذیرش آن است که به فرزند بزرگ اجازه نمی دهد که رفتارهای عادی بچگانه را از خود نشان دهد. و این کمبود بعدها در زندگی مشترک او با زن یا مرد دیگر به نوع دیگری خود را نشان می دهد مثلاً پسران بزرگ خانواده از همسر خود توقع دارند که در کنار سایر نقش ها ، نقش مادری را هم برای او ایفاء نماید و او را چون کودکی مورد توجه و تیمار قرار دهد . در دختران بزرگ هم این احساس وجود دارد که شوهر نقش پدر و مادر را هم برای او داشته باشد . که در صورت عدم ارضاء این نیاز، مشکلات جدی برسر راه خانواده به وجود می آید .
توجه بیش از حد به فرزندان ، در فرهنگ عمومی خانواده های ما معطوف به فرزند آخر هم می باشد . اما با این تفاوت که برخلاف توقع از فرزند بزرگ و سخت گیری بیش از حد ، توجه به فرزند آخر غالباً در محبت بیش از حد و اعطاء آزادی به او در انجام کارها نشان داده می شود . در نتیجه بچه آخر معمولاً لوس ، خودخواه ، تنبل و پرتوقع می شود. و این امر موجب عدم موفقیت او در سطح اجتماعی خواهد شد .
در فرزندان بزرگ تر در صورتی که پدر و مادر از آنان انتظارات زیادی داشته و بخواهند که به انجام کار و فعالیتهای مختلف خانه بپردازند ، آنان را فردی برونگرا می سازد . اما در خانواده هایی که غالباً مرفه هستند و توقع انجام کار در خانه را ندارند ، آنان درونگرا خواهند شد .
بهرحال فرزندان بزرگتر اتکاء به نفس زیادی دارند . آنان می کوشند در حل و فصل مسائل خود و نیز کسب موقعیت اجتماعی و اقتصادی موفق باشند و غالباً در مقایسه با سایر فرزندان از وضعیت مناسب تری برخوردارند . آنان می خواهند خودکفا باشند . لذا در جمع آوری مال و کسب شغل مناسب می کوشند . نکته دیگر در مورد این افراد آن است که احساس تنهایی در آنان قابل توجه است . که این امر سبب گرایش آنان به امور دینی و مذهبی یا هنری است .
قسمت بعد شامل موارد زیر است :
ویژگی اولین فرزند دختر
دو پسر در خانواده مرفه
دو پسر در خانواده فقیر و معمولی
دختر – پسر