مقدمه :
از زمانی که بشر برای ارتباط و انتقال اطلاعات از اشاره و علائمی مانند دود استفاده میکرد تا بعدها که با اختراع خط از چوب، استخوان، پوست حیوانات و سایرفناوری های ابتدایی برای ثبت و نگهداری اطلاعات استفاده میکرد، قرن های متمادی گذشته است. اما بعضی از ابداعات و اختراعات نه تنها تأثیری تاریخی و بنیانی براطلاعات و اطلا ع رسانی داشته اند و چه بسا بسیاری از بنیانهای اجتماعی را سخت متحول ساخته اند.
بیان این نکته که اطلاعات برای هر جامعه ای در هر دوره تاریخی همواره مهم بوده حقیقتی آشکار است . اما نقش اطلاعات و میزان اهمیت آن متفاوت است. با تحول نظم اجتماعی به جامعه ای فرا صنعتی ، یا جامعه فراسرمایه داری، یا جامعه ای که ما اکنون آن را به طور کلی جامعه اطلاعاتی می خوانیم، دانش و اطلاعات نقش محوری فزاینده ای در جنبه های مختلف زندگی بر عهده گرفته اند.
علم اطلاع رسانی با طرح مسئله انفجار اطلاعات جایگاه محکمی در بافت گسترده تر تحول جامعه اطلاعاتی پیدا کرد . این موقعیت مناسب در نمودهای مختلف خود و راه حل هایی که ارائه کرده ، در حال گسترده تر و بزرگتر شدن است. اما علم اطلاع رسانی به هیچ وجه در این جایگاه دست به انحصارگرایی نزده است . با افزایش اهمیت اطلاعات در جامعه ، منابع و هزینه های بیشتر و بیشتری به سمت فعالیت های مرتبط اطلاعاتی هدایت می شود. بودجه ها، طرحها و ابتکار عمل های بیشتر و بیشتری به اطلاعات به اشکال مختلفی اختصاص می یابد. پس تعجب آور نیست که رشته ها ، محققان ، متخصصان و تاجران بیشتر و بیشتری به سمت اطلاعات گرایش پیدا می کنند وحتی اطلاعات را کشف می کنند. در اطلاعات طلا وجود دارد. علم اطلاع رسانی رقیبان بسیاری دارد و حتی ممکن است توسط آنها غرق شود.
در علم اطلاع رسانی اطلاعات به چه معناست ؟ پاسخ علمی به این سئوال این است که " نمی دانیم " بله ، ما می توانیم تعاریف لغوی مختلفی از اطلاعات اراده کنیم . ما درکی شهودی از معنای آن داریم طوریکه آن را روزانه و به طور گسترده به کار می بریم. بنابراین، ما معنای متنی اطلاعات را در علم اطلاع رسانی متوجه می شویم . اما این معنا شناخت و تفسیر عمیق تر و رسمی تر را فراهم نمی کند. اطلاعات پدیده ای بنیادی است. پاسخ " نمی دانیم " در مورد تمامی پدیده های بنیانی مانند انرژی یا جاذیه در فیزیک ، حیات در بیولوژی ، عدالت در حقوق صادق است .
اطلاعات در گسترده ترین معنا در یک بافت تلقی می شود . یعنی اطلاعات نه تنها متضمن پیام هایی است ( معنای اول ) که به لحاظ شناختی پردازش می شود ( معنای دوم ) ، بلکه متضمن بافتی مثل وضعیت ، وظیفه ، مسئله در دست ، و شبیه آن نیز می باشد . نمونه آن استفاده از اطلاعاتی است که به لحاظ شناختی برای وظیفه ای خاص پردازش شده است . علاوه بر معانی دیگر ، این معنی متضمن انگیزه یا تعمد است و در نهایت با بافت یا افق اجتماعی گسترده ای مانند فرهنگ ، کار ، یا مسئله در دست ارتباط دارد.
در علم اطلاع رسانی ، باید سومین و گسترده ترین معنای اطلاعات را در نظر بگیریم، چون اطلاعات در بافت و در رابطه با دلایلی مورد استفاده قرار می گیرد. این نکته از آغاز علم اطلاع رسانی بخصوص آنطور که در کار بازیابی اطلاعات متعکس شده است ، تلویحا درک شده است . تفسیر اطلاعات در علم اطلاع رسانی جدید نیست .
ظهور و بروز رایانه و به تبع آن شبکه های ارتباطی و اطلاع رسانی جهانی یکی از تأثیرگذار ترین عناصر بر زندگی بشر بوده است.
استفاده از این فناوری های نوین نه تنها مبادله اطلاعات و تجربیات بشر را تسهیل نموده، بلکه نظام های آموزشی، پژوهشی و در کل، تمامی جنبه های زندگی انسانها را تحت تأثیر قرار داده و به شدت دگرگون کرده است.
امروزه اطلاعات نه تنها به عنوان کالایی با ارزش، بلکه مهمتر از آن به عنوان یکی از عوامل تولید در کنار عواملی چون زمین، کار و سرمایه قرار می گیرد. تحول انقلاب کشاورزی به انقلاب صنعتی و سپس به انقلاب اطلاعاتی گسترده تر از آن است که بتوان آن را دستاورد یک گروه خاص قلمداد نمود.
می توان اذعان داشت که روند تحولات در آغاز هزاره جدید زمینه ساز و فراهم آورنده امکانات و فرصت تازه و البته همراه با مخاطره است.
انقلاب فراصنعتی، تحولی است که روش تجارت، کار، تحقیق و آموزش را در جامعه دگرگون ساخته است. منشأ پیدایش جامعه اطلاعاتی پیشرفتهایی است که فن آوری درسالهای اخیر داشته است (پیشرفت در زمینه رقومی کردن، فشردگی داده و شبکه های پیشرفته ارتباطی).
"در عصر کنونی، توزیع اطلاعات در کشورهای پیشرفته، خصوصاً برای کشورهای مصرف کننده آن ویژگی خاصی دارد. امروزه دیگر اطلاعات، به صورت قدیم و صرفاً به صورت مکتوب منتشر نمی شود: در حال حاضر، اطلاعات را یک بار به صورت خام از طریق کتب و نشریات و یک بار هم به صورت پرورده از طریق نمایه نامه‌ها و چکیده نامه‌ها و... می فروشند. روز دیگر برای اینکه اطلاعات، فضای کمتری از کویر کشورهای عقب مانده را بگیرد، آن را روی میکروفرم ها و دست آخر، همه اطلاعات را با استفاده از تکنولوژی های جدید اطلاع رسانی به عنوان اینکه شما فرصت پیگیری مطالب در کتابها، مجلات و جای دادن در قفسه ها را ندارید، آنها اطلاعات را روی حافظه ها از طریق روی خط(آنلاین) ، دیسک نوری و... می فروشند
"در بستر جدید فناوری اطلاعات و ارتباطات، داده و اطلاعات، مواد خام پایه‌ای است و یکی از مهمترین عوامل توسعه و پیشرفت محسوب می شود. درعصر مبتنی بر اطلاعات، میزان اطلاعات و مرغوبیت آن تعیین کننده جایگاه ملت هاست. از این نظر شکاف طبقاتی بین دارندگان و دارندگان اطلاعات از مهمترین عوامل تنش ملی و بین المللی است
"امروزه تولید اطلاعات و دانش در تمام ابعاد علمی، فنی و کاربردی و پراکندن آن با ابزارها و امکانات ارتباطی با هدف به اشتراک گذاری آنها در سطح ملی یا بین المللی، فرآیندی تحول زا و مثبت در عرصه تبادلات اقتصادی، فرهنگی و آموزشی است. فراهم شدن امکان دسترسی عمومی به اطلاعات حوزه های مختلف مورد نیاز مردم و به کارگیری آنها برای توسعه فعالیت های اقتصادی و اجتماعی و آموزشی از جمله مزیت هایی است که عاید تولید کنندگان و کاربران اطلاعات می شود
"بنابراین در جامعه موسوم به جامعه اطلاعاتی همچون جوامع مرسوم کار، تحقیق، تجارت و تفریح می کنیم اما برای انجام این امور نیازی به تحرک فیزیکی، حضور رو در رو، و ثبت اطلاعات در یک واسط کاغذی نیست. در فضای سیبرنتیک اراده انسانها از طریق تپشهای الکترونیکی ظهور خارجی می یابد. اکنون جامعه‌ای مجازی با آثار کاملاٌ واقعی شکل گرفته است. جامعه‌ای که برای بقا و توسعه باید قانونمند باشد. در فضای سیبرنتیک، اطلاعات بایدجریان یابد، پس جریان اطلاعات باید قانونمند باشد. اما قوانین لازم کدام است؟
جامعه اطلاعاتی بر مبانی مالکیت های فکری، آزادی اطلاعات و حریم خصوصی بنا شده و هدف علم حقوق این است که بین این سه حق معارض تعادلی ایجاد کند. زمان پیریزی قوانین بر نظریه‌ها و روش های منفرد سپری شده، و علم حقوق بیش از آنکه بخواهد پاسدار حقی مطلق باشد بر آن است که بین تمایلات مختلف توازنی به‌وجود آورد. تمایلی که قبلاً به صورت موردی واستثناء حمایت می‌شد."
"دو عنوان کلی قابل تفکیک راجع به جریان آزاد اطلاعات قابل بررسی است: اول فناوری انتقال اطلاعات، دوم اطلاعات جریان یافته در بستر فناوری. در اولی مجموعه‌ای از زیرساخت ها شامل زیر ساخت های مخابراتی، شبکه و اینترنت تحت عنوان ایده خدمات جهانی و اصول شبکه‌های باز بحث می شود. عنوان دوم نیز راجع به اطلاعات موجود در سیستم های اطلاعاتی است.
باید توجه داشت که بخش دولتی تنها تولید کننده بزرگ اطلاعات در محدوده‌های قانونگذاری، آمار، فرهنگ، اقتصاد، حمل و نقل، تحقیقات و ... می‌باشد از دیدگاه اقتصادی این اطلاعات به کمک فناوری جدید می‌تواند به واسطه ارزش افزوده ای که بخش خصوصی در آن ایجاد می‌کند به موضوعی برای تجارت تبدیل، و ثروتهای زیادی از طریق ایجاد شغل های جدید اطلاعاتی تولید شود."
تحولات چشمگیری در دو سه دهه اخیر در جهان رخ داده است. بسیاری از این تحولات تحت تاثیر فناوری اطلاعات بوده است. سرو کار داشتن تمام علوم و فنون با اطلاعات و دسترسی به آن سبب شده تا هر کس از منظر و دیدگاه خاص خود به مبحث اطلاعات و اطلاع رسانی بپردازد. به همین دلیل، هر نوع اظهار نظر و تعریف داده، اطلاعات، دانش و مقوله اطلاع رسانی که از تخصصی خاص نشات گرفته باشد در جای خود جالب و قابل تامل است ، اما بدیهی است که تصور کنیم دقیق ترین و کامل ترین تعاریف مفاهیم علوم مختلف را متخصصان همان حوزه ارائه کنند.
"علم اطلاع رسانی ریشه های تاریخی عمیقی دارد که اختلاف نظرهای مهم و دیدگاه های مختلف جلوه ای دیگر به آن داده است. مفاهیم مربوط به این علم در بسیاری از رشته های دیگر هم ممکن است وجود داشته باشد اما پیدایش رشته خاصی با عنوان علم اطلاع رسانی محدود به قرن بیستم است. بحث طولانی پیرامون تعریف اطلاعات ، دانش ، ارتباطات و عدم اطمینان شناخت خاصی را نسبت به پیچیدگی های رفتار اطلاعاتی انسان به وجود آورده است و متخصص اطلاع رسانی به بهترین شکل این علم را نشان می دهد. اگر چه دریافته ایم که پدیده "اطلاعات" نقش مهمی در فعالیت های فکری و اجتماعی ما می تواند ایفا کند، لیکن پیامد پیوند آن را با بقای خود نادیده گرفته ایم و در مطالعه این علم نسبت به تاثیر آن بر خود بی توجه بوده ایم . همان طور که در خصوص این موضوع به اطلاعات و دانشی دست یافته ایم، ولی این مسئله را که چگونه چنین پیشرفتی می تواند مبنای دانش ما را دگرگون سازد نادیده انگاشته ایم . در حالی که در مورد چیزی مطالعه می کنیم که بیشترین تغییر را در ما به وجود می آورد، در مقابل ایده تغییر با توجه به نگرش ما از آن مقاومت می کنیم.
علم اطلاعات یعنی تلاش برای درک و مطالعه اطلاعات، مدت ها پس ازمشاهده اطلاعات ظهور نمود. اگر علم اطلاع رسانی به مطالعه تحقیق تمام ویژگی ها ، جنبه ها و رفتارهای اطلاعاتی می پردازد ، آنگاه در مرحله ای به هر چیزی مربوط می شود که عملا شناخته شده باشد، مورد بررسی ، تفکر و حمایت قرار گرفته و یا تصور شده باشد. د رصورتی که تعریف خود را به اطلاعات "ثبت شده" محدود کنیم ، موضوع بیشتر قابل مدیریت خواهد بود ولی به مراتب کمتر گویای پدیده شکل گیری اطلاعات و نیز ویژگی هایی خواهد بود که بر قسمت اعظم تفسیر های ارائه شده از آن و کاربرد آن تاثیر می گذارند. اطلاعات فقط به یک رسانه انتقال محدود نمی گردد و تنها به یک شکل از بیان و تفسیر خلاصه نمی شود. پس اطلاعات چیست ؟ این همان سئوال مشکل ساز است . اطلاعات جنبه ای ضروری از هستی ما است که اکنون باید به طور کامل به تشریح آن بپردازیم . درک ما از کل محیط – اعم از فیزیکی ، احساسی ، ادراکی ، چه حال و چه گذشته – دائما در حال تغییر و تحول است . از آنجا که به نظر می رسد اطلاعات عامل پیوند دهنده ما به سایر اشیاء باشد، لذا همان گونه که برداشت ما از دانش تغییر می یابد، منطقی است که به همان شکل هم احساس ما نسبت به اطلاعات متحول گردد. اطلاعات چیزی فراتر از زبان و کلمات ثبت شده است، اطلاعات یعنی تصاویر ، موسیقی ، نور و هر چیزی است که در تعامل با پدیده هایی به بزرگی گیتی و به کوچکی ذرات اتم باشد. در واقع ، اطلاعات همان چیزی است که همواره در اطراف ما وجود دارد. همچنین چیزی است که خود ما آن را ایجاد ، جمع آوری ، ارزشیابی و مصرف می کنیم، در آن دخل و تصرف نموده و با چیزهای دیگر تلفیق می نماییم. اطلاعات چیزی است که گاهی آن را نادیده می گیریم، همیشه نسبت به آن آگاه نیستیم ، و گاهی هم آن را نمی پذیریم و دست به تلفیق آن نمی زنیم.