یکی از مسائل مهم علم کلام مسأله «شرور و ارتباط آنها با عدل الهی» است، گرچه نمونه های بسیاری برای شر می توان یافت اما «سیل» و زلزله به عنوان روشن ترین مصداق های شر مطرح شده اند.
بسیاری از مردم با این سوال مواجه هستند که خداوند که دارای صفاتی چون عادل، رحمان، رحیم، رئوف و ... است چرا این شرور را آفریده است؟
ما در اینجا به بحث کلامی در خصوص مسأله سیل می پردازیم.
در مقدمه باید اشاره شود که در بررسی آیات کریمه قرآن به نکته ظریفی برخورد می کنیم و آن که خداوند متعال همه اشیا را حتی اگر چه دارای علتی طبیعی یا مادی باشند به خود نسبت می دهند؛ مثلا باران را که دارای علت طبیعی روشنی است به خود نسبت داده و می گوید:
« وانزلنا من السماء ماء»
« ما از آسمان آبی نازل کردیم»
در این جهان هیچ معلولی بدون علت پدید نمی آید و خداوند علت العلل همه موجودات است، و تمام معلولها وعلت ها سرانجام به او می رسند. بنابراین، صحیح است که گفته شود او خالق همه چیز است. از طرف دیگر، ضررها و خسارتهایی که هر ساله از طرف سیل های ویرانگر متوجه جان و خانه و مزارع مردم در کشورهای مختلف می شود قابل انکار نیست. در اینجا این سوال مطرح می شود چرا آن را از طغیان و ضرر و آسیب رساندن به مردم باز نمی دارد؟
در پاسخ باید گفت: در کتابهای فلسفی و کلامی گفته اند که پنج احتمال عقلی برای موجودات قابل تصور است:
1- آنچه خیر مطلق است؛
2- چیزی که دارای خیر کثیر و شر قلیلی است؛
3- آنچه خیر و شر آن یکسان است؛
4- آنچه شر آن زیاد و خیرش اندک است؛
5- شر مطلق؛
قسم اول مانند مجردات و فرشتگان، قسم دوم مانند همه موجودات مادی، ملاصدرا می گوید:
« خداوند تنها قسم اول و دوم را آفریده است، و سه قسم اخیر وجود ندارند.»
ثانیا: عالم ماده جای تزاحم اسباب و شرایط است و چه بسا نفع یک شخص به چیزی، موجب ضرر شخص دیگر است و اگر بخواهد جهان را طوری بیافریند که اصلا اینگونه شرها وجود نداشته باشند باید اصلا عالم ماده و طبیعت را نیافریند. بنابراین ، وجود این گونه شرها لازمه قهری عالم طبیعت بوده و مجعول بالعرض می باشند نه مجعول بالذات.
باران و سیل که برای عده ای شر و موجب ضرر و زیان است برای عده ای دیگر موجب رحمت و برکت است؛ مثلا باران برای کشاورز موجب رحمت و برکت است اما برای مسافری که در یک شهر حرکت می کند و لباسش خیس شده و سرما می خورد شر است. بنابراین شر نسبی است نه مطلق.
از طرف دیگر، نظام هستی نظام احسن است همان گونه که از بعضی از آیات شریفه قرآن به دست می آید مثل:
« الذی احسن کل شیء خلقه»
« آن خدایی که هر چیزی را به نیکوترین وجهی خلق کرده است »
موقع قضاوت و داوری باید کل جهان را به صورت یک مجموعه مورد مطالعه قرار داد و نباید یک حادثه چون سیل را به صورت جزئی و با قطع نظر از فواید بی شمار باران و سیل مورد کاوش قرار داد.
سیل، رحمت خدا چرا خرابی می آْفریند؟
گاهی دیده می شود که طغیان رودخانه ها و جاری شدن سیل تبدیل به یک معضل بزرگ برای جامعه شده و مجوب خرابی پلها و منازل و حتی گاهی از بین رفتن جان بعضی از مردم می شود.
با اندک تأملی به این نتیجه می رسیم که مهار نکردن آبها در طول سالیان گذشته عامل اصلی این خرابیها بوده است. بنابراین، اگر این رحمت الهی بخواهند همچنان رحمت باقی بماند باید به فکر مهار کردن سیل بود.
روش های مقابله با سیل به دو گروه اصلی تقسیم می شود:
الف: روشهای ساختمانی یا تأسیساتی؛
ب: روشهای مدیریتی یا غیر ساختمانی؛
روشهای ساختمانی مانند آبخیزداری، اصلاح و بهسازی مسیر رودخانه، احداث سدهای مخزنی، خاکریزهای طولانی ساحلی و دیوارهای سیل بند، انحراف سیلاب به گودیهای طبیعی و مصنوعی، حفر رودهای انحرافی و ...
روشهای مدیریتی استفاده به جا از زمین های سیل گیر را مورد تائید قرار می دهد. وضع قوانین درباره نحوه کاربری زمین ها، تعیین حریم رودخانه ها و مسیلها و زمینهای ساحلی، برقراری بیمه سیلاب، تنظیم برنامه های عملیاتی برای مقابله با سیل و نجات سیل زدگان و اسکان آنان و ... را می توان جزو اقدامات مدیریتی نام برد.در ایران نیز جهت مهار آب پیشرفتهای بسیار صورت گرفته است؛ مثلا حدود 130 سد در دست مطالعه و یا در حال احداث است، با انجام اینگونه طرح ها امید است که این نعمت الهی جایگاه واقعی خود را به دست آورد و بتوان ار بروز خرابیهای آن جلوگیری کرد.
آثار مثبت حوادث طبیعی (مانند سیل):
الف: بیداری انسانها
تجربه ای که در طول تاریخ بشر به دست آمده این نکته را روشن می کند که بسیاری از حوادث طبیعی مانند سیل باعث بیداری انسانها شده است؛ مثلا مصیبتی سنگین اتفاق می افتد یا عزیزی از دست می رود و یا زلزله ای آمال او را فرو می ریزد و یا سیل اموال و مزارع او را نابود می کند،در این حال تکانی می خورد و بیدار می شود. در حقیقت،، این حوادث حکم دست اندازهای مصنوعی را دارد که در جاده ها ایجاد می شود تا مانع خواب رانندگان شود و از سقوط آنها در پرتگاه جلوگیری کند. قرآن کریم نیز همین معنی را مطرح می فرماید و یکی از فلسفه های حوادث طبیعی را هشداری و بیداری عنوان می کند.
« ما در هیچ شهر و آبادی پیامبری نفرستادیم مگر این که اهل آن را با ناراحتی ها و خسارتها گرفتار ساختیم تا به خود آیند و به درگاه خداوند تضرع کنند»
در واقع، در مورد اقوامی است که غرق گناه بودند؛ تقارن این حوادث با انبیاء (ع) از این جهت صورت می گرفته که زمینه را برای پذیرش دعوت انها آماده بسازد و هماهنگی تکوین و تسریع ، تأثیر اندرزهای انان را قوی تر سازد.
ب: سبب پرورش و تکامل انسانها شود
باید اذعان داشت که هیچ ملتی در جهان قادر به پیشرفت و ترقی در جنبه های صنعتی و علمی نشد مگر این که تحت فشارهایی قرار رفت و به واسطه همان فشارها ترقی کرد، مانند جاری شدن سیل ها که انسان را به فکر انداخت تا برای مهار آن چاره های بجوید و به فکر ایجاد سد بیفتد.
اساسا خیر و لذت واقعی در متن سختیها و حوادث به ظاهر تلخ نهفته است. می توان گفت که طبیعت به گونه ای ساخته شده که برای رسیدن به لذت باید خود را در معرض مشکلات و سختیها قرار داد و اصولا انسانهایی که همه گونه رفاه دارند هیچ گاه به آسایش واقعی نایل نخواهند شد. قرآن کریم میفرماید:
« ان مع العسر یسرا»
تکامل متوقف بر این است که انسانها در مصیبت ها وارد شوند و انسانهای بزرگ نوعا کسانی بوده اند که در زندگی شان به سختی ها مبتلا بوده اند. بنابراین، به فعلیت رسیدن استعدادهای بالقوه آدمی متوقف بر وجود سختیها و حوادثی به ظاهر تلخ می باشد.
ج: شناخت نعمت ها
پرواضح است مادامی که انسان غرق در نعمت است قدر و ارزش آن را نمی داند. به عنوان مثال نعمت سلامتی هیچ گاه برای انسان سالم، مفهوم نبوده است.
اگر در زمین هر ازچندگاهی زلزله ای رخ نمی داد این آرامشی که در تمام طول سال بر آن حکم فرماست هرگز معلوم نمی شد.