تعامل علم و دین در نوشتار قبلی آمد که مسأله علم ودین و ارتباط آن، قدمتی به اندازه مبدأ پیدایش این دو مقوله دارد و بحث تعامل یا عدم تعامل این دو، از زمان های دور دست مورد نظر بوده است و در همین راستا نظرهای گوناگونی از سوی نحله های مختلف فکری خصوصاً در قرون اخیر و در جامعه مغرب زمین ارایه شده و هر کس رویکرد خاصی را در این زمینه پذیرفته است.
البته، مخفی نماند که چنین مسأله ای مربوط به جوامعی است که منزلت دین و علم را پذیرف ته باشند از این روی در جوامع لاییکی، جایی برای دین نیست تا بخواهد در برابر علم، اب راز وجود کند و نیز در صورت فرض جامعه ای که برای علم هیچ گونه منزلتی قایل نباشد، ط
رح این مسأله نابجاست زیرا در چنین رویکردی، علم چیزی نیست که بخواهد در مقابل دین قد علم کرده و حرفی خلاف آن بزند. پس متعلق این بحث جوامعی هستند که جایگاه هر یک از علم و دین را پذیرفته و به رسمیت شناخته باشند. بنابراین می توان ادعا کرد که ارتباط عل م و دین به عنوان دو مشغله مهم آدمی، در طول تاریخ جریان داشته و طرح آن برای هر مق طعی از تاریخ جوامعی که اعتبار دین و علم را پذیرفته اند، امری موجه است.
یکی از مقاطع تاریخی که طرح مسأله وضعیت علم و دین در آن موجه است، عصر حضرت امام ع لی بن موسی الرضا،علیه السلام،است که به منظور دستیابی به این مهم، نگاهی به وضعیت ع لم در عصر امام رضا،علیه السلام،و نیز موضع گیری آن حضرت در قبال این مسأله ضروری ا ست تا از این رهگذر بتوان به نظر محققانه در باب رابطه علم و دین در آن دوره، دست یا فت.
1. وضعیت علم در عصر امام رضا (ع) تاریخ نویسان، دوران امام رضا،علیه السلام، را به لحاظ شکوفایی علمی و نیز جهانی شدن تمدن اسلامی در آن، عصر طلایی نامیده و به عنوان عصری تابناک و شگفت انگیز در اعصار ا سلامی از آن یاد کرده اند. سیطره علمی مسلمین در این عصر سایه خود را بر این کره خاک ی انداخته بود، فعالیت های علمی در عرصه های مختلف رشد زیادی پیدا کرد و پیشرفت تمدن اسلامی در این مقطع تاریخی، به بالاترین حد ممکن رسید. توجه به مظاهر علمی و فرهنگی گس ترش یافته در این عصر، می تواند ما را هر چه بهتر و بیشتر در فهم وضعیت علمی مسلمین در آن عصر یاری رساند که به برخی از آنها اشاره می شود: 1. وجود نشست های علمی و ایجاد مقتضی و رفع موانع در راستای تحقیق و مطالعه اهل نظر، تشکیل محافل علمی در عرصه های مختلف و بحث و بررسی پیرامون موضوعات گوناگون علمی و نی ز تأسیس کتابخانه های متعدد در بلاد مختلف اسلامی در این عصر، زمینه تحقیقات جدی علمای ا سلامی و نیز تمرکز دانشمندان غیراسلامی را در قلمرو حکومت اسلام، به وجود آورد. "دولت ح دود سی مدرسه عالی ایجاد کرد که مشهورترین آنها مدرسه نظامیه بود. به علاوه در آن مدار س کتابخانه های عمومی تأسیس کرد که مهمترین آنها بیت الحکمه است."1 2. "نهضت ترجمه":یکی از حرکت های علمی قابل توجه در عصر حضرت رضا،علیه السلام،و از عناصر مهم در ارتقای علمی مسلمین، ترجمه کتب از زبان های خارجی به زبان عربی بود. تحقی ق و تتبع در موضوعات مختلف کتب وارداتی از جمله طب، ریاضیات، فلسفه، علوم سیاسی، نجوم و... روحیه توجه به تحقیقات علمی را تقویت کرد. "ابن ندیم" در کتاب الفهرست خود ضمن ذکر بسیاری از این کتب در خصوص نهضت ترجمه کتب می نویسد که مأمون ضمن مراسلاتی به پادش اه روم از او خواست تا از باب همکاری، ارسال کتب قدیمی ذخیره شده در انبارها را اجاز ه دهد و پادشاه روم هم پس از ممانعت اولیه نسبت به چنین امری، آخرالامر پاسخ مثبت داد . مأمون هم گروهی از افراد از جمله حجاج بن مطر و ابن بطریق و سلم، سرپرست بیت الحکمه را به روم فرستاد و آنها تمام آن کتابها را به دارالحکمه منتقل کردند.(2) امر غیرقابل انکار آن است که ترجمه این کتب، توانست کمک قابل اعتنایی برای جامعه علمی مسلمین بو ده و منشأ اشاعه این علوم در سایر بلاد اسلامی و نیز پیدایش آرای علمی متعدد در نقد و بررسی آنها بگردد. از این روی وقوع این پدیده در ارتقاء علمی جامعه اسلامی نقش به سز ا داشت، هر چند به سبب وجود مطالب غیرمنطبق، با فرهنگ اسلامی و اشتمال آنها بر الحادیا ت، منشأ چالش های عقیدتی در برخی افکار مسلمین گردید.
3." ایجاد رصدخانه و ترسیم نقشه های جهانی":یکی از مظاهر علمی آن دوره، ترسیم نقشه ها و ایجاد رصدخانه ها بود که مأمون دستور آنها را داده بود. مأمون دستور داد نقشه ج غرافیایی تمام جهان کشیده شود و این کار انجام شد و آن نقشه را "نقشه مأمون"(صورالمامو نیه) نامیدند و این اولین نقشه جهان بود که در زمان عباسیان کشیده شد. همینطور او دس تور ساختن رصدخانه ای را داد که این امر در یکی از محلات بغداد عملی شد و رصدخانه ای ب ه نام "شمسائیه" احداث گردید.(3) نگاهی به علوم مهم متداول در عصر امام رضا،علیه السلام،و توجه اندیشمندان به آنها ن یز می تواند ما را در شناسایی بیشتر موقعیت علمی و اقبال عمومی عصر امام رضا،علیه ا لسلام،به علم و دانش اندوزی یاری دهد که به برخی از آنها اشاره می شود. از جمله علوم متداول و مورد توجه علما در آن زمان، علم تفسیر بود و از آنجا که غیر از پیامبر،صلی ا... علیه و آله،و اوصیای او،علیهم السلام،هیچکس نمی تواند مدعی باشد که تمام ظاهر و باطن قرآن را می فهمد(4)، پس طبیعی خواهد بود که مشعل این علم در آن عصر، افاضات ائمه هدی،علیهم السلام،و خصوصاً امام رضا،علیه السلام،باشد و از همین رهگذر بود که علما و اندیشمندان دینی در ظل افاضات حضرت رضا،علیه السلام،نسبت به علم تفسیر، اقبا ل شایان نشان دادند و منشأ اثرات مهمی در این زمینه گردیدند.
"علم حدیث " نیز از جمله علوم متداول بود و شیعیان و علمای آنها با توجه به الهام گرفتن از حضرات ائمه،علیهم السلام،در خصوص جمع آوری و تدوین احادیث توانستند در این خصوص گوی سبقت را از دیگران بگیرند از جمله نوآوری های شیعه در آن زمان نسبت به علم حدیث آن بود که گروهی از اصحاب امام رضا،علیه السلام،احادیث معتبر را در کتاب بزرگی جمع آوری کردند و این اولین کتاب جامع در باب حدیث برای مسلمین و خصوصاً شیعه بود که در واقع اساس تدوین جوامع چهارگانه (کتب اربعه) برای سه عالم بزرگ اسلام یعنی شیخ الطائفه طوسی و رییس المحدثین شیخ صدوق و ثقه الاسلام کلینی گردید.(5) "علم کلام " نیز در این عصر به شدت مورد توجه قرار گرفت و مباحث مختلفی از سوی طوایف مختلف متکلمین در خصوص دفاع از معتقدات خویش طرح و بحث می شود که خود این قضیه روحیه تحقیق و تتبع در مسایل کلامی را در طالبان حقیقت تقویت می کرد. هر چند در این برهه از تاریخ اسلام شاهد پیدایش و یا اشاعه فرق مختلفی هستیم که به نوعی گرفتار انحرافات عقی دتی بودند و برای تثبیت مدعیات خویش از هیچ تلاشی فروگذار نمی کردند که متأسفانه تأثی ر افکار انحرافی چنین گروههایی بر برخی افراد غیرقابل کتمان است. البته نقش اساسی حضر ت امام رضا،علیه السلام،و اصحاب و شاگردان او در ابطال برهانی و عقلانی مبانی این فرقه ها و افشای انحرافات آنها، و هدایت مردم به سوی تنها صراط مستقیم خداوندی، حایز اهمیت است که در جای خود مورد توجه جدی متکلمین و اندیشمندان دینی قرار دارد.
گسترش علم پزشکی علم اصول نیز مورد توجه خاصی قرار داشت. گسترش علم پزشکی در زمان امام رضا،علیه الس لام،را می توان از مختصات آن دوره دانست که نقش اول در اهتمام به علم طب و گسترش آن م ربوط به امام رضا،علیه السلام،است که با ارایه بحث ها و مکتوبات مهمی در این زمینه، از جمله رساله شریفه ذهبیه، حکام عباسی را بر آن داشت تا مردم را به تحقیق در این زم ینه تشویق کنند و خود نیز در این خصوص اقداماتی انجام دادند از جمله می توان به صرف ه زینه های قابل توجه به منظور گسترش این علم ونیز در نظر گرفتن اعتبارات مالی زیادی برا ی صاحبان این علم به منظور ادامه تحقیقات و تکمیل دانسته های آنها اشاره کرد. جبریل بن یختیشوع، طبیب حاذق دربار بود که مورد توجه مأمون قرار داشت.
"علم شیمی" نیز در این عصر آوازه منحصر به فرد خویش را پیدا کرد. جابر بن حیان از شاگردان امام صادق،علیه السلام،در ضمن تحقیقات خویش در علم شیمی به جایی رسید که جه ان را متعجب خود ساخت و از طرف برخی دانمندان غربی به مغز متفکر انسانیت معرفی شد و بدین وسیله مؤسس علم شیمی در جهان معرفی گردید.