تعریف سازمان جهانی ازتنظیم خانواده چنین است: تنظیم خانواده مشتمل بر اقدامهایی است که افراد و زوجها را یاری می دهد تا از داشتن فرزند نا خواسته جلوگیری کنند فاصله بین فرزندان خود را تنظیم کنند زمان تولد فرزندان را با سن و شرایط دیگر خود تطبیق دهند و آگاهانه درباره تعداد فرزندان خود تصمیم بگیرند. خدماتی که این نیات را میسر می سازد مشتمل بر : آموزش و مشاوره درباره تنظیم خانواده ، تامین وسایل جلوگیری از حاملگی ، کمک به کسانی که دچار ناباروری هستند و آموزش پدران درباره خانواده و فرزندان. شناخت روشهای جلوگیری از حاملگی و آگاهی نسبت به مزایا و معایب هر روش می تواند زوجها را برای انتخاب مناسب ترین روش در پیشگیری از تولدی ناخواسته راهنمایی کند.
روشهای جلوگیری از بارداری
حاملگی حاصل پیوند ( لقاح) تخمک زدن و اسپرم مرد است. برای جلوگیری از حاملگی باید مانع این پیوند شد. این کار از چند راه میسر است:
الف: ممانعت از آزاد شدن تخمک زن
روشهای هورمونی از این راه سبب جلوگیری از حاملگی می شوند. مثل قرصهای خوراکی دارای دو نوع هورمون قرصهایی که فقط یک نوع هورمون دارند هورمونهای تزریقی و کپسولهای کاشتنی.
ب: روشهای مکانیکی:
در این روشها بر سر راه حرکت اسپرم به درون رحم و ملاقات با تخمک یا لانه گزینی تخم حاصل از لقاح مانع ایجاد شود. مثل ابزارهای داخل رحمی ( انواع آی یو دی) انواع غلافهایی که مردان یا زنان از آنها استفاده می کنند و انواع داروها و موادی که سبب کشته شدن اسپرم می شود.
ج: روشهای جراحی:
می توان با عمل جراحی لوله هایی را که در زن سبب انتقال تخمک و در مرد مسیر حرکت اسپرم می باشد، بست. دسترسی به لوله های مرد بسیار آسانتر است و در شیوه های امروزین ، بستن این لوله ها حتی بدون استفاده از تیغ جراحی میسر می گردد.
د: روشهای طبیعی:
تخمک و اسپرم ، عمر محدود دارند. اگر در روزهایی که تخمک آزاد شده از تخمدان حیات دارد نزدیکی صورت نگیرد بدیهی است که لقاحی در کار نخواهد بود و از حاملگی جلوگیری می شود. اساس روشهای طبیعی همین نکته است.
پیشرفتهای تکنولوژیک امروز ، خوشبختانه دسترسی به وسایل و روشهای متنوع تر و موثر تر برای جلوگیری از حاملگی را میسر ساخته است.
چند نکته مهم:
1- اولین مقاربت نیز می تواند منجر به حاملگی شود.
2- دوش گرفتن و شستشو پس از نزدیکی نمی تواند از حاملگی جلوگیری کند.
3- حاملگی حتی با داشتن پرده بکارت ( در دوران عقد) نیز احتمال دارد.
قرصهای خوراکی جلوگیری از حاملگی نوع ترکیبی
قرصها دارای هورمونهای ساختگی زنانه شبیه استروژن و پروژسترون طبیعی است. قرص اگر به قاعده خورده شود در جلاین وگیری از حاملگی تاثیر فراوان خواهد داشت. و 99/9 درصد از زوجهایی که این شیوه را برای جلوگیری از حاملگی انتخاب کرده اند و از آن به طور منظم و درست استفاده می کنند. در طول یک سال از حاملگی نا خواسته مصون بوده اند.بهترین و مطمئن ترین روش پیشکیری از حاملگی در ابتدای ازدواج استفاده از قرصهای خوراکی جلوگیری از حاملگی است.
مزایا
قرص کاملا موثر و بی خطر و بازگشت پذیر است.
قرص علاوه بر خاصیت جلوگیری از حاملگی چند اثر بهداشتی عمده دارد.
1- کاهش احتمال ابتلا به سرطان جسم رحم
2- کاهش احتمال ابتلا به سرطان تخمدان
3- محافظت در برابر بیماریهایی چون بیماری التهابی لگن خاصره و بیماریهای خوش خیم پستان
4- محافظت در مقابل کم خونی به علت کم شدن حجم خون عادت ماهانه زن
5- کاهش میزان بروز حاملگیهای خارج از رحم
6- منظم تر شدن عادت ماهانه و کاهش دردهای این دوران
7- کمک به درمان جوشهای صورت
عوارض جانبی
قرص اثر بعضی از داروها مانند داروی ضد افسردگی و آرام بخشها را زیادتر میکند.از جمله عوارض قرصها عبارتست از :
لکه بینی و بی نظمی عادت ماهانه ، تهوع ، سر دردهای خفیف، دردناک شدن پستانها ، مختصری کاهش یا افزایش وزن ، و تغییر خلق و خو . علائمی مانند تهوع و استفراغ و سردرد دو سه ماه پس از خوردن قرص به تدریج کم می شود. قرصهای ترکیبی حجم شیر مادر را کم می کند. بنابراین زنان شیرده در 6 ماهه اول بعد از زایمان نباید از این قرصها استفاده کنند.
روش استفاده از قرص
قرص را باید هر روز و معمولا در ساعتی معین خوردبهتر است قرص پس از شام و قبل از خواب خورده شود. در خوردن قرص اولین روز قاعدگی روز اول محسوب میگرددو بر این اساس در روز پنجم قاعدگی خواه خونریزی تمام شده یا ادامه داشته باشد اولین قرص خورده می شود. پس از 21 روز قرص ها به پایان می رسد .7 روز کامل خورده نمی شوداز روز هشتم به بعد خوردن قرص آغاز میشود.در هفته اول برای اطمینان بیشتر علاوه بر قرص باید از روش دیگری نیز مثل کاندوم استفاده کرد.در صورت فراموشی احتمال حامله شدن در میان است.اگر زنی یک شب خوردن قرص را فراموش کند به محض اینکه متوجه این نکته شد باید قرص را بخورد. اگر تا شب بعد به یادش نیامد شب بعد دو قرص بخورد. اگر دو شب پشت سر هم فراموش کرده باشد در دو شب بعد هر بار دو قرص بخورد در مجموع 4 قرص و برای اطمینان تا تمام شدن قرص های آن بسته از روش دیگری استفاده کند.اگر سه شب پشت سز هم یا بیشتر خوردن قرص فراموش شده باشد باید از خوردن بقیه قرص ها خودداری گردد و از روش دیگری برای جلوگیری از حاملگی استفاده شود تا قاعدگی آغاز گردد سپس از روز پنجم قاعدگی خوردن قرص های بسته جدید آغاز شود. در خانمهایی که به طور مرتب قرص می خورند معاینات بالینی مثل اندازه گیری وزن و فشار خون ، معاینه پستان ، معاینه لگن و لمس کبد ابتدا سه ماه پس از شروع قرص و پس از آن هر سال یک بار ضرورت دارد.
قرصهای دوران شیردهی یا قرصهای خوراکی که فقط پروژستین دارند.
این قرصها به جای هر دو هورمون پروژسترون و استروژن فقط حاوی هورمون شبه پروژسترون هستند. میزان اثر قرصهایی که فقط پروژسترون دارند اندکی کمتر از قرصهای خوراکی ترکیبی است.این نوع قرص ، اگر به درستی و به طور مستمر مصرف شود 99/5 درصد و اگر به طور معمول خورده شود تا 95 درصد از حاملگی جلوگیری می کند. این قرصها بر کمیت و کیفیت شیر مادر اثر ندارد.استفاده از قرصهای مینی پیل در طول مدت شیر دادن احتمال حامله شدن مادر را از میان می برد. بسته های این قرصها 28 تایی است. هر روز در ساعت معین یک قرص خورده میشود. با تمام شدن هر بسته از شب بعد بدون فاصله خوردن قرصهای بسته بعد آغاز می شود.
در صورت فراموش کردن مصرف قرص
چنانچه پیش از۱۲ ساعت از زمان همیشگی ، خوردن قرص را به یاد آورید ، بلافاصله یک قرص مصرف کنید .
چنانچه بعد از ۱۲ساعت به یاد آوردید که یک قرص یا بیشتر را فراموش کرده اید ، مصرف بقیه قرص ها را ادامه داده و قرص های فراموش شده رامصرف نکنید . در عوض به منظور پیشگری از بارداری نا خواسته حتماً به طور همزمان با مصرف بقیه قرص ها از روش دیگری ، مثل کاندوم ، استفاده کنید .
روشهای تزریقی جلوگیری از حاملگی
تزریق هورمون پروژسترون ( و در بعضی موارد همراه با استروژن ) به صورت ماهانه در چین و آمریکای لاتین طرفدار دارد و ۵/۱ میلیون زن از این وسیله استفاده می کنند و یکی از روشهای قابل برگشت پیشگیری از حاملگی است .
آمپولهای ضدحاملگی تزریقی اگر به طور صحیح استفاده شوند ، در زمره مؤثرترین روشها به شمار می روند و دراغلب فرهنگها مورد قبول هستند .
این آمپولها حاوی نوعی هورمون پروژسترون هستند و نوعی از آنها به مدت ۳ ماه اثر دارد .
اصولاً روشهای ضدبارداری تزریقی برای زوجهای زیر مناسب است :
زوجهایی که خانواده خود را کامل کرده اما تمایلی برای بستن لوله ها ندارند .
خانمهایی که به بچه خود شیر می دهند و مایل هستند از یک روش پیشگیری از بارداری استفاده کنند . لذا ۶ هفته پس از زایمان می توانند این روش را بکار ببرند .
خانمهایی که شوهرانشان وازکتومی شده اند و تا منفی شدن آزمایش اسپرم آنها ، باید از روش دیگری استفاده کنند .
افرادی که در مکان ثابتی زندگی نمی کنند و همیشه جابجایی و تغییر مکان دارند مانند عشایر .
خانم هایی که واکسن سرخجه زده اند و چند ماهی نباید حامله شوند .
کسانی که در استفاده از روشهای دیگر مثل قرصهای خوراکی که نیاز به یادآوری روزانه دارد ، موفق نبوده اند .
موارد منع مصرف :
حاملگی ، سرطان پستان یا دستگاه تناسلی زنان ، خونریزی رحمی با دلیل ناشناخته ، بیماری عروقی قلبی و لخته شدن خون ، سرطان و یا مشکوک به وجود سرطان ، توده پستانی یا ترشح غیرطبیعی از پستان ، بیماری وخیم کبدی و زردی و بیماری قند .
عوارض :
تغییرات قاعدگی بصورت قطع ، لکه بینی و نامنظمی قاعدگی .
احساس درد در پستانها .
سردرد .
افزایش وزن .
کاهش میل جنسی .
برگشت باروری با تأخیر همراه است و بطور متوسط چند ماه بعد از آخرین تزریق ، قدرت باروری باز می شود بیش از ۹۰٪ زنان مصرف کننده در طی ۲ سال بعد از قطع حامله شده اند .
زمان اولین تزریق :
در ۵ روز اول قاعدگی تزریق می شود . در صورت تمایل به ادامه پیشگیری از بارداری ، تزریق بعدی سه ماه بعد خواهد بود .
بلافاصله بعد از سقط .
خانمهایی که تازه زایمان کرده و به نوزاد خویش شیر نمی دهند ، می توانند بلافاصله از آمپول ها استفاده کنند .
درخانمهای شیرده بهتر است ۶ هفته پس از از زایمان تزریق انجام شود .
* توجه :
چنانچه خونریزی قاعدگی شدید و به صورت دفع لخته باشد و یا بیشتر از ده روز طول بکشد و یا چنانچه بین دو قاعدگی لکه بینی طولانی وجود داشته باشد بایستی به پزشک مراجعه کرد .
واقعیتهایی در برابر باورهای غلط موجود
آمپولهای تزریقی در زنان ایجاد نازایی نمی کند و پس از گذشت یکسال از آخرین تزریق قدرت باروری مشابه افراد دیگر خواهد بود .
آمپولهای تزریقی باعث سرطان نمی شود .
فواید آمپولهای تزریقی
بسیار مؤثر است .
قابل برگشت است .
احتمال سرطان رحم و تخمدان کاهش می یابد .
مصرف آن آسان است .
عوارض استروژن را ندارد .
حجم شیر را در زنان افزایش می دهد .
اثری بر روابط جنسی ندارد .
کپسولهای کاشتنی جلوگیری از حاملگی
نورپلانت متشکل از ۶ کپسول است که در زیر پوست بازو در قسمت داخلی تحتانی یا فوقانی کاشته می شوند ، ۶ کپسول است که به تدریج هورمون آزاد می کنند و بمدت ۵ سال مؤثر است . نوع دیگر آن دو کپسول است که در فنلاند تائید شده است و حداقل سه سال از حاملگی پیشگیری می کند . این روش در بسیاری از کشورهای دنیا از جمله ایران مورد استفاده است .
نورپلانت حداقل بمدت ۵ سال مؤثر است . نورپلانت یک روش قابل برگشت است و ۲۴ ساعت بعد از برداشتن آن تخمک گذاری به صورت قبل ( طبیعی ) برمی گردد و ۷۶ درصد زنانی که از این روش استفاده کرده اند در انتهای سال بعد از برداشتن حامله شده اند . در بسیاری از کشورها به عنوان روش پیشگیری از حاملگی تأیید شده است . این کپسولها غیر قابل جذب هستند و بتدریج زیرپوست هورمون آزاد می کنند .