از نظر نام و عنوان ، این درست است که شاهنشاهی بزرگ ماد دورانی طولانی نپایید و جای خود رابه شاهنشاهی هخامنشی سپرده ، ولی نکته بسیار مهم آنکه شاهنشاهی هخامنشی چیزی جزه تداوم دولت و تمدن مادی نبود . همان اقوام و همان مردم ، روندی راکه برگزیده بودند با پویایی و رشد بیشتر تداوم بخشیدند و در پهنه أی بسیار وسیع ، آن را تا پایه بزرگترین شاهنشاهی شناخته شده جهان ، اعتبار بخشیدند.
عمده ترین ویژگی دولت ماد را می توان در توفیق ساماندهی و ایجاد دولتی بزرگ از مجموعه دولتها و اتحادیه های طایفه أی مستقلی دانست که با وجود همسانیها و نزدیکیها و پیوندهای چشمگیر فرهنگی ، تا آن زمان در یک واحد با هم پیوند سیاسی – سازمانی نیافته بودند . وجود جنگ قدرت میان دولتهای مزبور ، هیچ گاه به عنوان درگیری " دولت – ملت " های مختلف شناخته نشده و از تمامی آنها ، به عنوان دولتهای که هر یک بخشی از سرزمین ایران بزرگ و مردم آن را در بر داشته اند یاد شده است . بنابر این ، پایه گذاری دولت بزرگ ماد را باید به عنوان مهمترین رویداد در تاریخ ایران به شمارآورد .رویدادی که موجب گردید تا نخستین دولت بر پایه " وحدت ملی " اقوام مختلف ساکن فلات ایران با مشترکات و پیوندهای فرهنگی ، استقرار یابد . بر اساس چنان شرایطی بود که دولت ماد امکان آن را یافت تا در کار ایجاد سازمانی گسترده و دقیق و متکی بر نهادهای قدرتمند در زمینه های سیاسی – اقتصادی – نظامی توفیق یابد و با الهام از ساختار کل جامعه و باورهای مردم ، اصول و قوانین بسیاری برای ایجاد نظم و استقرار عدالت و تنظیم روابط اجتماعی در ابعاد مختلف ، پایه ریزی کند . آنچه دولت ماد پایه گذارد ، در سده های مختلف پس از آن نیز همچنان مورد قبول و پا بر جاماند. دیاکونوف با توجه به کتیبه داریوش اول در بیستون ، نشان می دهد که نه تنها سازمان دولتی ، بلکه سازمان اجتماعی پارس نیز تحت نفوذ شدید نظامات مادی ها بوده است . عمده ترین ویژگی دوران ماد را می توان به چگونگی فرهنگ و تمدن آن مربوط دانست . فرهنگ و تمدنی توانا و پویا و با هویت که تبلور سیر فرهنگی چند هزار ساله فلات را ، می توان در آن شاهد بود . فرهنگ و تمدنی منسجم و توانا که در عین در برگفتن تمامی پاره فرهنگهای منسوب به دولتهای مختلف مستقر در فلات – پیش از استقرار پادشاهی ماد – در مجموعه بیان کننده ساختار پیکری یگانه بود. و توانست تا پایان دوران هخامنشی ، به سیر خود ادامه دهد .
ایران قبل از ورود آریایی ها
سرزمین ایران قبل از ورود آریاییها محل سکونت افراد و اقوامی بوده است که درخشان ترین تمدن قبل از ورود آریاییها در ایران توسط آنان شکل گرفت. اقوام بومی ایران مراحل مختلف زندگی را با توجه به تنوع جغرافیایی این سرزمین سپری کرده اند. در ابتدا غار نشینی شکلی اولیه زندگی آنان بوده است که ابتدایی ترین شکل زندگی همراه با ساده ترین نوع معیشت یعنی صید و شکار و استفاده از دانه های گیاهان موجود در طبیعت را شامل شده است.
ابزارهای مورد استفاده در این دوره بسیار ساده و مشتمل بر ابزار سنگی و چوبی بوده است. رفته رفته کوچ نشینی شیوه جدید زندگی آنان گردید و با توجه به سکونت در طبیعت و قرابت بیشتر با آن انسان با کشاورزی آشنا گردید و تحولی عظیم در زندگی آنان رخ داد، بومیان ایران زمین مرحله جدید از زندگی خویش را آغاز نمودند و آن استقرار دایمی در یک منطقه، ایجاد ساختمان برای زندگی و تشکیل مزارع و پیرو آن روستاهای کوچک بود.
از مهمترین دستاوردهای این اقوام:
ساخت ابزارهای تولید کشاورزی، ساخت خانه های گلی با خشت های دست ساز پیدایش مهر، اختراع چرخ سفالگری و تهیه ظروف سفالی نقشدار، استفاده از فلز برای ساخت ابزار، ظروف و زیور آلات فلزی نظیر مس، ذوب فلز و قالبگیری آن و همچنین ساخت آشیایی از جنس استخوان که روی آنرا کنده کاری می کردند، شیشه، گل، سفال و سنگ و دفن مردگان با اشیاء شخصی و زیور آلات، همچنین مبانی اندیشه های دینی و فلسفی، نوشتن، پیدایش کاربرد اعداد دانش های ریاضی و ستاره شنایی. و همچنین مردمان(بومی) ایران زمین با همسایگان داخلی و خارجی خود دارای روابط تجاری و بازرگانی نیز بوده اند.
پژوهشگران اختراع سفال را به ایرانیان نسبت داده اند و عقیده دارند که زنان ایرانی سازنده اولین وسایل سفالی بوده اند و در ارایه آن مردان ایرانی با اختراع چرخ کوزه گری به این صنعت نوظهور آب و رنگ بیشتری بخشیده اند. چنانکه زیباترین نمونه های این ظروف و وسایل در گوشه و کنار سرزمین متمدنمان ایران یافت شده است