تحقیق مقاله فرسایش خاک

تعریف فرسایش خاک : واژه (اروژن) Erosion

در زبان انگلیسی یا اروزیون در زبان فرانسه به معنی فرسایش می‌باشد و دارای منشأ لاتین و معنی تحت الفظی آن به معنی ساییدگی و خوردگی است .

فرسایش ، کاهش ضخامت لایه سطحی خاک به وسیله رواناب یا باد است . فرسایش فرآیندی است که در آن ذرات خاک توسط عوامل فرساینده از بستر اصلی خود جدا شده و توسط یکی از عوامل انتقال دهنده به مکان دیگری حمل می‌شود . چنانچه عامل جدا کننده ذرات باد و یخچال باشد به ترتیب فرسایش بادی و یخچالی گویند . فرسایش آبی به دلیل مدیریت نامناسب زمین ، تخریب پوشش گیاهی ، عدم کنترل جریان آب ، صورت می‌گیرد و منجر به رواناب سطحی و انتقال خاک می‌شود ، که از اثرات خارجی این پدیده می‌توان رسوب در سرها و آبراهه‌ها ، سیل و آلودگی آب را نام برد .

فرسایش آبی در ایران

ایران کشوری است که در جنوب غربی آسیا واقع شده است . وسعت کل آن 1648000 کیلومتر مربع می‌باشد که 11% این وسعت تحت کشاورزی ، 50% چراگاههای دائمی ، 9% جنگل‌ها و بیشه‌زارها و 30% را اراضی دیگر در بر گرفته است .

متوسط بارندگی در ایران 240 میلی‌متر که کمتر از یک سوم متوسط بارندگی جهان است . در حال حاضر نزدیک به 125 میلیون هکتار از 165 میلیون هکتار اراضی کشور در معرض فرسایش قرار دارند .

طبق گزارش سازمان خواربار جهانی در حدود 36% از کل زمین‌ها و 60% از خاکهای کشاورزی در ایران در معرض فرسایش می‌باشند . از عمده‌ترین دلایل فرسایش شدید در ایران ، از بین بردن پوشش گیاهی می‌باشند . این مسئله در مورد مراتع و بسیاری از اراضی جنگلی سواحل دریای خزر صادق است. تقریباً کلیه مراتع ، مورد چرای بی‌رویه بوده و تراکم دام در آنها 2 تا 6 برابر ظرفیت چرا موجود است .

یکی دیگر از عوامل فرسایش آبی در ایران ، کشت بر روی اراضی شیبدار است . همانطور که می‌دانیم ایران کشوری کوهستانی است و شیب زمین‌ها عمدتاً بالا است . با افزایش شیب مقدار آب نفوذی کاهش می‌یابد . بنابراین وجود رواناب قطعی است . در حوزه‌های فلات مرکزی و مشرق ایران سواحل دریای عمان و قسمت عمده‌ای از سواحل خلیج فارس که میزان بارندگی سالانه بسیار ناچیز است نیز انتظار فرسایش بادی را داریم .

میزان فرسایش در مناطق مختلف

فرسایش خاک ( ton ha-1 y-1 )                                                    منطقه

40-30                                                                              آسیا ، آفریقا ، آمریکای جنوبی

17-13                                                                              آمریکا ، اروپا

32-30                                                                               ایران

میانگین فرسایش در ایران در حدود 3/4 برابر متوسط فرسایش در جهان می‌باشد . اولین گزارش نسبتاً کامل در مورد فرسایش خاک و لزوم حفاظت آب و خاک در ایران در سال 1327 توسط دوان و ریبن dowan and rieben دو کارشناس از فائو منتشر شد . کارشناسان پس از مطالعه خاکهای ایران وجود سازمانی برای حفاظت در ایران ضروری داشتند . در همان سال کمیته حفاظت خاک در سازمان جنگل‌ها تأسیس شد . در سال 1339 در قسمتی از حوزه آبخیز سد کرج در منطقه یداچال مطالعات حفاظت خاک صورت گرفت . در سال 1346 بخش حفاظت خاک و آب در موسسه خاکشناسی دایر شد .

پروسه‌های ایجاد فرسایش آبی : همانطور که ذکر شد چنانچه عامل جدا کننده و انتقال دهنده ذرات خاک ، آب باشد این نوع فرسایش را فرسایش آبی گویند . ( فوستر) (1982) ، پدیده فرسایش آبی را شامل فرآیند جدا شدن و حمل ذرات خاک و رسوبات توسط عوامل فرساینده ، باران و عامل انتقال ، یعنی رواناب می‌داند . جدا شدن ذرات از توده خاک هنگامی روی می‌دهد که نیروی برشی قطرات باران و یا رواناب بیشتر از مقاومت برشی خاک (s) باشد به عبارتی اگر ضریب اطمینان بیشتر از یک باشد ، گسیختگی صورت می‌گیرد.                                                                       

بنابراین فرسایش دارای چند مرحله است :

الف) جدا شدن ، ذرات خاک را از توده ایجاد کننده رسوب جدا می‌کند .

ب) انتقال : ذرات جدا شده را از نقطه اصلی خود حرکت می‌دهد .

چنانچه از جداشدن ذرات ، نیرویی برای انتقال وجود نداشته باشد یا نیرو کاهش یابد ، فاز سومی به نام رسوبگذاری صورت می‌گیرد .

الف) جدا شدن : مکانیزم اصلی جدا شدن ، شامل خرد شدن خاکدانها در اثر ترک خوردن ، فروپاشی و خرد شدن در اثر برخورد مستقیم قطره باران و رواناب ( بارتس و همکاران 2001) و تخریب به علت فشار هوای محبوس در درون خاکدانه‌هایی که به سرعت خیس شده‌اند می‌باشد .

ترک برداشتن در نتیجه اختلاف ضریب انبساط و انقباض قسمت‌های مختلف خاک ، پراکندگی در نتیجه کاهش نیروی همدوسی بین ذرات کلوئیدی خیس شده می‌باشد . عمل جدا شدن ذرات به دو صورت روی می‌دهد :

1- در اثر برخورد مستقیم قطره باران .

2- در اثر رواناب : به این صورت که رواناب ایجاد شده یک نیروی برشی ایجاد کرده و باعث جدایی ذرات می‌شود .

ب) انتقال ذرات : دو عامل در انقال ذرات موثر می‌باشد .

1- برخورد قطرات باران ( پاشمان ) .

2- جریان رواناب که خود شامل دو حالت می‌باشد .

الف) جریان رواناب نازک سطحی

ب) جریان تمرکز یافته

شدت فرسایش آبی به مقدار موادی که از محل جدا می‌شود و مقداری که انتقال می‌یابد ، بستگی دارد. هنگامیکه آثار فرسایش را در منطقه‌ای می‌بینیم بایستی به دنبال محدود کننده باشیم . ممکن است در منطقه‌ای عمل جدا شدن صورت گیرد ولی انتقال ذرات صورت نگیرد . به عبارتی اگر مقدار مواد جدا شده از بستر ، بیش‌تر از مقدار مواد انتقالی باشد ، فرسایش از لحاظ انتقال دارای محدودیت است . اما چنانچه در محلی مقدار مواد جدا شده زیاد نباشد اما عامل انتقال دهنده توان بالایی داشته باشد در این صورت فرسایش از جنبه جدا شدن ذرات دارای محدودیت است .

مدل‌های فرسایش خاک :

ساده سازی واقعیت‌ها را مدل گویند . مدلهای فرسایش به عنوان ابزارهای پیش‌بینی برای فرسایش و فرآیندها و اثرات آنها می‌باشد . مدلهای فرسایش به سه دسته تقسیم می‌شوند . تمایز بین این مدلها ذهنی است و هیچ اختلاف واضح و روشنی بین آنها وجود ندارد .

1- مدلهای تجربی یا آماری

2- مدلهای مفهومی ( نظری)

3- مدلهای فیزیکی

1- مدلهای تجربی : مدلهای تجربی اساساً بر روی مشاهدات پایه گذاری شده‌اند و معمولاً آماری هستند . این مدلها بیشتر برای پیش‌بینی متوسط فرسایش به کار می‌روند ، اگر چه برخی وقتها برای پیش‌بینی رسوب هم استفاده می‌شوند .

این مدلها تایید پذیر نیستند و فرآیند بارش 0 رواناب در حوزه‌‌های مدل شده ، نادیده گرفته می‌شود . در هر حال مدلهای تجربی به عنوان ابزاری برای پیش‌بینی فرسایش در موقعیت‌های با اطلاعات محدود شناخته شده‌اند . کار با این مدلها ساده‌‌تر است و معمولاً برای شناسایی منبع رسوب و عناصر غذایی مفید هستند .

در بین این مدلها می‌توان به مدل جهانی فرسایش خاک VSLE و مدل RUSLE و مدل تخمین هدر رفت خاک برای آفریقا SLEMS اشاره کرد .