تحقیق مقاله مقدمه ای بر سفال و سفالگری

مقدمه ای بر سفال و سفالگری

خاک دستمایه خداوند برای آفرینش انسان است . همه از خاک به وجود آمده ایم و به خاک برمی گردیم. آنچه خداوند ما را از آن آفریده پاکترین عناصر طبیعت می باشد. آب و خاک یکی از برترین هنرهای انسانی که از مظاهر خداوند بر روی زمین است هنر شکل دادن به گل یا همان سفال است. انسان از همان ابتدای خلقت به این هنر روی آورد. انسان غارنشین برای تهیه و نگهداری غذا از گل شکل گرفته استفاده می کرد، آنها برای این کار گل را به شکل ظروف مورد نیاز خود در آورده و آن را در مقابل نور   و حرارت خورشید قرار می دادند تا خشک شود. این بار 27000 سال پیش در منطقه Dolni Vestonice یا همان چک و اسلواکی امروزی مردم از آتش برای سخت کردن ظروف گلی استفاده کردند. برای پخت سفال بدون شکستگی آنها گل را در هوا کاملاً خشک می کردند و سپس آن را به راحتی در یک آتش    باز قرار می دادند و با دمایی حدود   c650 تا  c 750 می پختند. در این منطقه بقایای تعداد زیادی از سفالینه های ساخت دست بشر که مجسمه هایی از انسانها و حیوانات است یافت شده.

اولین بار چرخ سفال در هزاره چهارم قبل از میلاد (00 35سال قبل از میلاد مسیح) ساخته شد. این چرخ شامل یک صفحه صاف بود که به طور افقی به دور محور خود می چرخید. این چرخ که چرخ  دستی نامیده می شد توسط دستیار سفالگر به حرکت درمی آمد. و سفالگر با دستهای خود به راحتی  گل را شکل می داد. در قرن شانزدهم در اروپا با کمک چرخ دنده های سنگین کارایی چرخهای دستی افزایش یافت. در قرن نوزدهم چرخهایی به بازار آمد که با نیروی پای سفالگر به چرخش در می آمد. در قرن بیستم چرخهایی با قدرت موتور الکتریکی به وجود آمد.

اولین بار در قرن ششم قبل از میلاد کوره سفالگری ساخته شد. این کوره با سوخت چوب گرم می شد. بعدها کوره هایی با سوختهای زغال سنگ، نفت و گاز به وجود آمد و پس از آن نیز کوره های الکتریکی کم حجم و کوچک به بازار آمد که توانایی پخت سفالینه های سخت و چینی را نیز دارد.

باز هم برای اولین بار لعاب توسط رومی ها با چینی ها و سفالگران اروپایی در قرون وسطی به سفال اضافه شد. این لعاب عملاً سفالینه را نسبت به آب نفوذناپذیر می کرد. لعاب نازک شفاف و سفید اولین بار توسط سفالگران مسلمان و بعد در اسپانیا و ایتالیا استفاده شد. چینی ها و ژاپنی ها بعدها لعاب مشابهی برای بازارهای اروپایی ساختند. اولین بار در قرن هجدهم چاپ دستی ، لیتو گرافی و عکس روی سفال انجام شد. امروزه سفالینه هایی با طرحها و رنگهای مختلف با لعاب و نقش و نگار زیبا در بازارها یافت می شود که اغلب به روشهای جدیدتر مثل روش قالب گیری تهیه می شوند. در بازار امروزی دیگر کار با  چرخ سفال کارآیی چندانی ندارد.

آنچه شما در فروشگاهها می بینید ، اغلب به روش قالبگیری تهیه می شود که این روش نیز خود نکات ارزشمند و
ریزه کاری هایی دارد. بر آنیم تا در این مجال کوتاه به معرفی بخش کوچکی از طرز تهیه سفالینه های قالبی و لعاب کاری آنها بپردازیم و معرفی کوتاهی از هنر غنی و زیبای سفالگری به شکل امروزی بپردازیم.

فصل اول

معرفی سفالگری به روش قالبگیری

کارآگاه سفالگری و وسایل آن :

1 - کارگاه سفالگری دارای 2 سالن می باشد که سالن اولیه کارگاه قالب و قالبگیری و همچنین دارای دوغاب و کوره می باشد.

سالن دوم،‌سالنی است که در آن کار نقاشی و کار لعاب  و ما در قالب در آن وجود دارد.

قالب ها :

ابتدا شکل سفالینه ای که در نظر داریم طراحی می کنیم، سپس مدل گلی آنرا تهیه می کنیم و بعد از خشک شدن مدل از آن قالب می گیریم. این قالب تماماً از گچ می باشد به علت اینکه گچ یک سطح آبکشی دارد که آب دوغاب را جذب خود کرده و یک پوسته از دوغاب به قالب می نشیند.

تهیه دوغاب :

دوغاب در اصل مخلوطی از خاک و آب است ، که این خاک از چند نوع می باشد:

1 - خاک رس

2 - خاک کائولن

3 - خاک فلرسپات

4 - خاک بال کلی .

1 - خاک رس : قدیمی ترین خاکی که در سفالگری به کار رفته می شد، خاک رس است. این خاک در همه جای زمین وجود دارد، کافی است که حدود 2 متر از زمین را کنده و به خاک رس طبیعی دست پیدا کنیم. ولی یک نوع خاک رس دیگر وجود دارد، که این خاک مصنوعی می باشد که از انواع فضولات حیوانی که بر روی هم انباشته شده به دست می آید.

2 - خاک کائولن : این خاک دارای رنگ سفید می باشد و از مناطق مختلفی در ایران تهیه می شود، از جمله کویر سمنان و زنوز

3 - خاک فلدسپات : این خاک دارای رنگ خاکستری می باشد و از سر کویر سمنان تهیه می شود.

4 - خاک بال کلی : این خاک از قوشه دامغان تهیه می شود.

ترکیبی از این خاکها همراه آب مخلوط شده و در دستگاهی به نام بارمیل ریخته می شود. حجم این دستگاه 120 کیلوگرم می باشد که 24 کیلو آب و 40 کیلو خاک ترکیبی در آن ریخته و به مدت 6 الی 7 ساعت هم می خورد. پس از آن دوغاب تهیه شده را صاف می کنیم.

لازم به ذکر است جهت رنگ بخشیدن به سفالینه به رنگ نارنجی از اکسید آهن استفاده می شود که   آن نیز به ترکیب خاک اضافه می شود. نکته دیگر آنکه خاک سرامیک از چند نوع خاک تهیه می شود،  اما برای کار با چرخ سفال فقط از خاک رس استفاده
می شود چرا که خاک رس دارای استیائی بیشتری می باشد ولی خاک سرامیک دارای استیائی نمی باشد و بر روی چرخ قرار
نمی گیرد.

قالبگیری :

پس از تهیه غالب و دوغاب نوبت به قالبگیری می رسد. قالبها را ابتدا تمیز می کنیم چون اگر خاکی در قالب وجود داشته باشد باعث شکستگی سفالینه می شود. بعد از تمیز کردن قالبها را توسط کش به هم متصل می کنند، بعد از این کار نوبت به دوغاب می رسد که دوغاب آماده شده را در قالبهای گچی  ریخته بعد از مدت 15 دقیقه الی 1 ساعت دوغاب اضافه داخل قالب را خالی می کنیم در این حالت پوسته ای از گل به قالب گچی می چسبد و سپس بعد از گذشت 1 ساعت دیگر قالب را باز کرده و سفالینه ای که در داخل به خود شکل گرفته از آن خارج می کنیم و برای مدت 2 الی 3 روز می گذاریم تا ظرف سفالینه خشک شود.

خط گیری و پولیش کاری :

خط گیری :

پس از خشک شدن ظروف مرحله خط گیری است که این مرحله را می توانیم توسط چاقو، خطی که  دور ظروف است گرفته و بعد از این کار نوبت به پویش کاری می رسد. در این مرحله توسط یک ابر مرطوب به آب گرم به اطراف ظرف می کشیم تا تمام زوائه و اضافات آن صاف و صیقلی شود.

پخت :

بعد از مراحل خط گیری و پویش کاری سفالینه ها آماده برای پخت در کوره می باشند. در این مرحله سفالینه ها را جمع آوری کرده و در درون کوره قرار می دهیم. کوره به دو شکل است : 1 - کوره سنتی  2  - کوره الکتریکی.

1 - کوره سنتی

کوره اطاقکی به اندازه m 2 × m 2 به شکل استوانه می باشد که سقف آن گنبدی شکل است و جنس آن تماماً از آجر است. مشعل کوره در قسمت پایین آن در داخل یک حفره به شکل تنور می باشد. سوخت آن نفت سفید ، گاز یا گازوئیل است. در پایین کوره دریچه ای وجود دارد که به مشعل متصل است. از این دهانه سوخت و اکسیژن به مشعل می رسد. دهانه ورودی کوره 1 مترونیم می باشد که به شکل طاق است . از این دهانه برای ورود به کوره و چیدن سفالینه ها در داخل طبقات آجری که دور تا دور کوره قرار دارد استفاده می شود.

سفالینه ها که لعاب نخورده اند در طبقات پایین قرار می گیرند ولی سفالینه هایی که جهت لعابکاری به کوره برده شده اند در طبقات فوقانی تر قرار می گیرند. کوره های سنتی به دلیل حجم زیادی که دارند معمولاً هر یک ماه یا هر 20 روز یک بار روشن شده و تمام سفال های جمع آوری شده اعم از لعاب دار و بدون لعاب را در آن قرار می دهند. در بالای کوره چهار دودکش و یک دهانه برای خروج گازها وجود دارد. دهانه ورودی کوره پس از چیدن سفالینه ها توسط آجر و گل بسته می شود. حرارت کوره برای پخت سفالینه های لعاب خورده 1060 درجه و به مدت 24 ساعت و آنهایی که لعاب نخورده اند در دمای 980 درجه به مدت 20 ساعت پخته می شوند.

بعد از پخت سفالینه ها ، درب کوره را باز کرده و بعد از گذشت چند ساعت زمان آن را خارج می کنیم محصولی که هم اکنون به دست می آید در اصطلاح بیسکویت نامیده می شود که این بیسکویتها در مراحل بعد برای لعاب و نقاشی و رنگ بر روی آنها به سالن لعاب برده می شوند و مجدداً لعاب خورده و پخته می شوند.

کوره الکتریکی :

نوع دیگر از کوره های سفالگری که در کارگاههای سفالگری استفاده می شوند ، کوره های الکتریکی هستند . این کوره ها به نسبت کوره های سنتی دارای ظرفیت بسیار کمتری هستند. اما اقتصادی تر هستند چرا که فضای کمتری اشغال کرده و نیاز به سوخت فسیلی ندارند، گرمای این کوره ها از طریق المنتهایی که در دیواره های آن جاسازی شده اند تأمین می شود. این کوره ها بر خلاف کوره های سنتی که در بالا گرم و در پایین سرد هستند. دمای ثابتی را در تمام کوره ها فراهم می آورند. بدنه این کوره ها معمولاً از جنس عایق می باشند به طوری که یک لایه فلزی در بیرون قرار دارد و در داخل دارای دو آستر می باشند. آستر داخلی سفید رنگ بوده و به راحتی قابل برش است و المنتها در درون آنها قرار دارند و دمائی حدود 1400 درجه سانتی گراد را در داخل کوره حفظ می کنند. لایه خارجی که عایق ضعیفتری دارد و دمای حدود 900 درجه سانتی گراد را تحمل می کنند. جنس تمامی این لایه ها از نوعی آجر نسوز است که بسیار سبک و دارای حبابهای هوا در داخل خود می باشد، که باعث می شود حرارت داخل کوره حفظ شود. در کل کوره های الکتریکی به دو دسته تقسیم می شوند : کوره هایی که از جلو پر می شوند و کوره هایی که از بالا پر می شوند ، هر کدام از این کوره ها مزایا و معایبی دارد. کوره هایی که از جلو پر می شوند به شکل یک گاوصندوق می باشند و این امکان را فراهم می آورندکه دست رسی به تمام سفالینه ها آسان باشد. از طرفی با ایجاد طبقات در کوره و تغییر تعداد المنتهای هر طبقه می توان دماهای متفاوتی را در طبقات مختلف فراهم آورد. ولی عیب آنها این است که چون یک سطح آنها فاقد المنت می باشد از یک جهت حرارت کمتری می خورند.

در کوره هایی که از بالا پر می شوند، المنتها در دور قرار دارند که حرارت بهتری را فراهم می آورند و چون درب از بالا باز می شود فضای کمتری را اشغال می کنند ، و در کل سفالگران معتقد هستند که کار با این کوره راحت تر است. در بین سفالینه هایی که در کوره قرار می گیرند ، برای ایجاد طبقات از صفحه های 5/2INCH   آجر نسوز استفاده می شود. درب این کوره ها علاوه بر عایق با ضخامت دیواره، لایه ای از سفال با ضخامت 4/3 I0000 INCH وجود دارد و در نهایت یک لایه 8/3 اینچی از آزبست (پنبه نسوز) همه آنها را
می پوشاند.