خلاقیت چیست ؟
خلاقیت برحسب فرایندتولید،شخص ابتکارکیفیت بالا وتولیدی ناب (در فرایندی بین فردی ودرون فردی )نیز تعریف شده است در پرورش خلاقیت کودکان ، باید برمفهوم فرآیند ، که همان رشد وپرورش اندیشه های ابتکاری است ، تأکید کرد . زیرا ابتکار اساس توان خلاق محسوب می شود .وقتی می خواهیم بفهمیم که منظور ازفرآیند چیست ، بهتر این است که ابتدا همان طور که گیلفورد بیان کرده است ، بین تفکر همگرا وتفکر واگرا تفاوت قایل شویم .مسائل مربوط به تفکر همگرا غالباً یک جواب درست دارند ؛درحالیکه مسائل مربوط به تفکر واگرا مستلزم ارائه راه حلهای متعدد به همت حل کننده است که البته باید خیلی نو وبدیع ،باکیفیت بالا وقابل اجرا باشد .
برای این که درک درستی ازخلاقیت کودکان به دست آوریم باید خلاقیت را ازهوش تمیز دهیم، وارد ،اظهارات نگران کننده ای درباره این که آیا باید خلاقیت کودکان را ازسایر توانایی های شناختی آنان تمیز داد ، بیان کرده است.
مطالعات اخیرنشان می دهد که عناصرخلاقیت،با هوش تفاوت واقعی دارند . اصطلاح "سرآمد"غالبا برای نشان دادن افراد دارای هوش بهربالا بکار می رود .اما والاچ اعتقاد دارد که هوش وخلاقیت مستقل ازهم اند وکودکان بسیار خلاق هم می توانند باهوش باشند وهم نباشند.
خلاقیت ازحدی که توصیف شد فراتر می رود وبا قریحه های موسیقیایی وهنری نیز ارتباط پیدا می کند.ازاین منظر قریحه یعنی دارا بودن درجه عالی از مهارت های فنی فردی که دریک زمینه تخصص یافته است ، بنابراین یک هنرمند می تواند بطور شگفت انگیزی صاحب مهارت های فنی باشد ؛ اما ممکن است درایجاد هیجان ازطریق یک تابلو نقاشی موفق نباشد .خوب است که بدانیم خلاقیت براساس شواهد موجود فقط درقالب موسیقی هنر ، یا نویسندگی ظاهر نمی شود ؛بلکه درتمام فضای آموزشی ، علمی ، اجتماعی وسایر حوزه ها قابل رؤیت است .اکثر ابزارهای اندازه‌گیری خلاقیت به سنجش سیالی اندیشه می پردازند . تکالیف مربوط به سیالی اندیشه نیازمند آن است که کودکان برای پاسخ به یک مسأله خاص ، پاسخ های زیادی بدهند ؛ نظیر آنچه درتکنیک یورش مغزی انجام می شود.به طور کلی سیالی اندیشه شاخص مهمی در فرآیند خلاقیت تلقی می شود.امکان دارد درتکالیف یورش مغزی پاسخ های کودکان عادی یا ابتکاری باشد ؛ ولی با ادامه کار ، توان خلاقه کودکان افزایش می یابد .به این ترتیب وقتی ازکودک 4ساله ای می خواهیم که تمام چیزهای قرمز رنگ رانام ببرد،درمی یابیم که او نه تنها قادر است واگن‌ها ، ماشین هاومیوه ها رانام ببرد؛ بلکه به آبله مرغان ودست سرمازده نیز اشاره خواهد کرد.
درپرورش خلاقیت کودکان باید به فرآیند یعنی تولید اندیشه هاتوجه کرد.فردبزرگسالی
که اندیشه های متنوع کودکان رادرمحیطی فارغ از ارزشیابی می پذیرد به آنها کمک می‌کند افکار و اندیشه های بیشتری تولید کنند یا به سوی مرحله ای حرکت کنند که خودسنجی نامیده می شود همانطور که توانایی خودسنجی کودک رشد می کند موضوع کیفیت اندیشه ها وتولید بیشتر آنها اهمیت پیدا می کند.
درسنین کودکی باید برفرآیند خودسنجی کودکان تأکید کرد.زیرا برای آنان کشف تواناییهای‌هایشان درتولید ،ارزشیابی ومرور انیدیشه ها وافکار،براساس ارزشیابی صورت گرفته شده ، اهمیت دارد .ارزشیایبی اندیشه های کودکان به وسیله دیگران ومحک زدن تولیدات ناب آنها براساس یک ملاک راباید به دوران نوجوانی وبزرگسالی واگذار کرد.
چرا باید موضوع خلاقیت رادرکودکان مطالعه کرد؟
کودکان ازنظرهوش همانند نیستند وخلاقیت برابری ندارند . ولی تمام آنان کارها کارها ورفتارهایی انجام می دهند که برهوش ذاتی وتوان خلاقه درآنها دلالت دارد . خلاقیت را باید اساساً شکلی ازحل مسأله فرض کرد ؛ البته نوع ویژه ای از حل مسأله که درآن برای مسائل به آسانی پاسخی پیدا نمی شود .به سخنی دیگر خلاقیت پیدا کردن پاسخ های غیر معقول وغیر متعارف برای یک مسأله است .خلاقیت دوویژگی دیگر تحت
عنوان انطباق پذیری وانعطاف پذیری ذهنی رانیز شامل می گردد .این دو ویژگی همان نوع مهارتهایی هستند که به نظر می رسد در دانش آموزان کمتر دیده می شود.
چه چیزی بربروز خلاقیت تأثیر می گذارد ؟
برای کودکان وجود یک فضای بدون ارزشیابی عاملی مهم دراجتناب ازچیزی محسوب می شود .که ترفیتگر ازآن تحت عنوان (پاسخ های صحیح تثبیت شده )یاد کرده است.دردوران کودکی ،کودکان ازطریق فرآیند اجتماعی شدن وتعلیمات دوران دبستان به سوی همرنگی پیش رانده می شوند.تحقیقات نشان داده است که درصد پاسخ های ابتکاری در تکالیف سیالی اندیشه ازحدود50% دربین کودکان 4ساله به 25% درخلال دروه دبستان می رسدوسپس ازاین مقداربه حدود 50% دردوره دانشجویی افزایش می‌یابد . بنابراین مهم است که کودکان فرصت بدهیم تا تفکر واگرای خودرانشان دهند وبه جای یک راه حل ، بریافتن راه حل های متعدد تأکید کنیم .پاداش یا مشوق هانیز بافرآیند خلاقیت کودکان تداخل پیدا می کند.با آن که پاداش برتعداد پاسخ های مربوط به تکالیف سیالی اندیشه مؤثر نیست ، کیفیت پاسخ ها وانعطاف پذیری آنها راتحت تأثیر قرار می دهد ومی کاهد .به سخن دیگر پاداش دادن به کودکان ازتوانایی آنها برای رفتن ازطبقه ای به طبقه دیگر ازپاسخ ها می کاهد .درحقیقت هرقید بیرونی (پاداش ، جایزه و.....) سبب کاهش انعطاف پذیری می شودمطالعات دیگر نشان داده است که
با دستورالعملهای دارای ساختار (طریقه ساخت و....) همراه باشد ازانعطاف پذیری کودکان 4 ساله می کاهد.درمواردی نیز ، دستورالعملهای دارای ساختار فقط شیوه اجرا را بیان می دارند . به هرحال معلمان باید توجه داشته باشند که مسأله ساختار در (پاسخ‌های کودکان ) موضوعی بسیار ظریف وحساس است .تحقیقات نشان می دهد که کودکانی که ظاهراً خلاق هستند اغلب با بازی های تخیلی مشغول اند وبیشتر با عوامل درونی تحریک می شوند تا عوامل بیرونی نظیر پاداش یا مشوق.
چگونه باید خلاقیت کودکان راتشویق کرد؟
محیطی به وجود آورید که کودک فرصت جستجو وبازی پیدا کند ومحدودیتی بی نتیجه برای اونگذارید.
تلاش نکنید ساختار مربوط به الگوهای کودک راتغییر دهید درعوض اندیشه های اورا انطباق پذیر کنید .
اندیشه ها وافکارغیرمعمول کودکان رابااظهارات مناسب برای حل مسائل واگرا تشویق کنید .
درتمام قسمتهای کلاس یا برنامه های آموزشی خود ، از حل مسأله خلاق استفاده کنید . ازمسائل همانطور که به طور طبیعی درزندگی روزمره اتفاق می‌افتند استفاده کنید .
به کودکان اجازه دهید تمام شرایط ممکن رابرای بررسی یک مسأله درنظر بگیرید واز اندیشه های عادی به سوی افکار ابتکاری حرکت کنید.
براصل فرآیند بیش ازتولید تأکید کنید.
عوامل مؤثر درشکوفایی خلاقیت کودکان
چرا بعضی ازکودکان خلاق هستند ، درحالی که برخی دیگر نیستند ؟ازآنجا که خلاقیت نوعی توانایی ذهنی است ، شاید دروهله نخست چنین به نظر برسد که خلاقیت باید ماهیتی موروثی داشته باشد .مطالعات انجام شده درمورد دوقلو های همسان ونا همسان این نظریه راتأیید نمی کند.این مطالعات حاکی ازاین واقعیت است که ازنظر تفکر واگرا دوقلوی های ناهمسان همان قدر مشابه یکدیگرند که دوقلو های ناهمسان .این یافته مهم حاکی ازدواصل مهم زیر است : 1- نقش عوامل ژنتیکی دررشد خلاقیت (اگرنقشی داشته باشد ) بسیار ناچیز است .2- محیط خانوادگی نقش بسیار مهمی در شکل گیری خلاقیت کودکان ایفا می کند("پلومین"،1990).
مطالعات انجام شده درمورد تأثیر محیط خانواده نشان می دهدکه والدین کودکان خلاق ویژگی همنوایی رامردود می دانند ومعتقدند که کودکان راآن گونه که هستند باید پذیرفت ،کنجکاوی ذهنی آنان راشکوفا کرد وبه آنان فرصت وآزادی داد تا علایق خودشان رابروز دهند وعمیقاً به آنها بپردازند .شاید این یافته های علمی به ما کمک کنند که این واقعیتها راتوجیه کنیم که چرا کودکان خلاق بازیگوش تر وخیالی ترند ، علایق فراوانی دارند وبا وجود این ، درمقایسه با کودکان دیگر ، نگران نمره های بسیار بالا یا مورد تأیید بزرگسالان قرار نگرفتن نیستند.(شافر،1996).
نسبت رشد خلاقیت به رشد تقویمی کودکان چیست؟به نظر می رسد که الگوی رشد درفرهنگ های گوناگون اندکی متفاوت است ."پاول تورانس"پیشنهاد کرده است که کودکان درفرآیند اجتماعی شدن دردوران تحصیلات ابتدایی به همنوا شدن با گروه همسالان گرایش پیدا می کنند.ازاین رو دراین دوران ازمیزان خلاقیت آنان کاسته می شود. درصد پاسخ های بدیع درتکالیف مربوط به جریان سیال اندیشه از50% درمیان کودکان چهار ساله به 25% دردوران تحصیلات ابتدایی کاهش می یابد ومجددا به 50% درمیان دانشجویان می رسد.("موران" وهمکاران،1983). "هاواردگاردنر" وهمکاران اوبااین نظرموافق هستند.
به نظر می رسد که پاداش ومشوق ها درفرآیند خلاقیت کودکان نقش بازدارنده ای دارند.اگرچه پاداش ممکن است تأثیری درتعداد پاسخ های مربوط به تکالیف جریان سیال اندیشه نداشته باشد امّا به نظر میرسد که کیفیت پاسخ های کودکان وانعطاف پذیری اندیشه آنان راکاهش می دهد.
مطالعات دیگری نشان داده اند که مطالب دارای ساختار منظم وخاص بویژه هنگامی که باآموزشهای متوالی ومرحله به مرحله همراه باشند ، موجب کاهش انعطاف پذیری درکودکان می شوند.
معلمان باید به این نکته توجه داشته باشندکه ساختار پاسخ های کودکان بسیار ظریف است.پژوهش ها حاکی ازآنند که کودکانی که خلاق به نظر می رسند ، اغلب تمایل دارند به بازی های خیالی بپردازند وبرای انجام این کار بیشتر ازانگیزه های درونی مایه می گیرند تا انگیزه های بیرونی (نظیر پاداش ومشوق ها).
نقش معلم درشکوفایی خلاقیت کودکان
با توجه به قدرت یادگیری کودکان وتوانایی آنان در بیان دیدگاه های خود درمورد پدیده ها هرمعلمی با به منظور ایجاد محیطی مناسب برای شکوفایی خلاقیت کودکان به عوامل زیر درکلاس توجه داشته باشد:
زمان: شکوفایی خلاقیت تابع حرکت عقربه های ساعت نیست .کودکان برای کندوکاودرمسائل وانجام دادن نهایت تلاش خود به زمانی طولانی وفارغ از تعجیل نیاز دارند .هنگامی که کودکان سر گرم انجام دادن کاری خلاق هستند معلم نباید درهمان وقت ازآنان بخواهد تا کار دیگری انجام بدهند.
مکان: کودکان به مکانی نیاز دارند که کارهای ناتمام خود را در آنجا قرار بدهند تاروز بعد به ادامه آن بپردازند. آنان همچنین به محیطی شورانگیز ومشوق نیاز دارند که انگیزه لازم رابرای ارائه بهترین تلاش درآنان ایجاد کند.محیطها وفضاهای بی روح وکسل کننده ویکنواخت مانع رشد خلاقیت کودکان است برعکس محیطهایی که درآنها نور کافی رنگ های هماهنگ وزنده اسباب ولوازم کودکانه نمونه هایی ازآثار خود آنان وآثار دیگران (نه تنها آثارهمکلاس های خودآنان بلکه همچنین درصورت مناسب بودن آثار معلمان ودیگر هنرمندان بزرگسال )واشیای جالب توجه وجود دارد ، مشوق شکوفایی خلاقیت کودکان هستند.
مطالب ومواد آموزشی : معلمان می توانند بدون صرف هزینه های هنگفت مجموعه‌ای ازمطالب وموادآموزشی را سازماندهی کنند. مواد آموزشی شامل انواع گوناگون کاردستی های کاغذی لوازم تحریر ونقاشی مواد ولوازم مجسمه سازی نظیر خمیر بازی وخاک رس،سنگریزه ،دگمه ،صدف، تخم گیاهان ،مقوا ودیگر لوازم ساخت بازی های فکری نظیر " کولاژ " است کودکان هنگامی ازاین مواد آموزشی به شکلی بدیع وخلاقانه استفاده می کنند که خودشان درانتخاب ،سازماندهی،جور کردن ونظم وترتیب دادن به آنها نقش فعال داشته باشند.
جو(فضای)کلاس : معلم باید درکلاس جوی ایجاد کند که کودکان از اشتباه کردن وخطر پذیری (ریسک کردن )هراس نداشته باشند .جو کلاس باید آزادمنشانه باشد ودردانش آموزان انگیزه لازم را برای فعالیت وشکوفاسازی خلاقیت ایجاد کند.ایجاد چنین جوی مسلتزم آن است که معلمان با وجود نداشتن پیشینه آموزش رسمی درهنر به فعالیت های هنری بپردازند. معلمان می توانند با شرکت درکارگاههای ،کلاس های آموزشی بزرگسالان یا کارگروهی با یکی ازمعلمان هنر یا والدین دانش آموزان،اعتماد به نفس لازم را به دست آورند ولذت بیان اندیشه های خود راازطریق رسانه ای که فکر نمی کردند درآن موفق باشند تجربه کنند.معلمان سپس می توانند به هنگام کار با دانش آموزان مهارت هایی راکه درخلق آثار هنری کسب کرده اند به کارگیرند.
ایجاد فرصت های لازم : بهترین یا مهیج ترین آثار کودکان درزمینه ارتباط عمیق آنان با جهان درون ویا جهان پیرامون آنان است .معلمان فرصت های مناسب برای این ماجراجویی کودکان رافراهم می آورند.برای کودکان دست زدن به کاری خلاقانه بدون برخورداری ازیک منبع الهام ملموس وعینی دشوار است وآنان ترجیح می دهند به شواهد مستقیم حواس وخاطرات خود تکیه کنند . کودکان با کمک معلمان خودبه آسانی می توانند به این خاطرات دست یابند. برای مثال معلم می تواند ازدانش آموزان بخواهد عقیده ونظر خودراقبل وبعد ازتماشای یک فیلم جالب سفر علمی یا مشاهده و بحث درمورد یک گیاه یا حیوان جالب درکلاس بیان کنند. معلم می تواند عکس دانش آموزان یا آینه ای رادر کلاس هنر قرار بدهد تا تا دانش آموزان درحین نقاشی تصویر خود قیافه خودشان رابررسی کنند.معلم می تواند به دانش آموز فرصت بدهد تا نقاشی خود را باالگوی اصلی مقایسه کنند وسپس به آنها اجازه بدهد تااصلاحات لازم رادراثر نخستین خود انجام بدهند.