نقاشی ایرانی
مقدمه
بحث درباره نقاشی ایرانی غالباً هنر مینیاتور را به ذهن ها می آورد. در واقع، مشهورترین و ارزنده ترین نمونه های هنر تصویری ایران را می توان به صفحات نسخه های خطی و مرقعات ملاحظه کرد. اما باید در نظر داشت که ایرانیان از دیرباز در عرصه های مختلف هنر تصویری و تزئینی فعالیت می کرده اند.
در تاریخ نقاشی ایران به آثار متعدد در مضمون های حماسی، تغزلی، عرفانی و اخلاقی بر می خوریم این آثار عموماً به توصیف انسان نوعی پرداخته اند چهره نگاری شخصیت ها نیز بر همین منوال ماهیتی قرار دادی و عام دارد هر چند که در ادبیات فارسی غالباً نقاش چون هنرمندی با توانایی شگرف در شبیه سازی معرفی شده است مثلاً داستان (صورتگری شاپور در خمسه ی نظامی) اما در نگارگری اواخر سده ی نهم هجری به خصوص در کار کمال الدین بهزاد نشانه های توجه به انسان و جهان واقعی بروز می کند.
زمان تولد و مرگ بهزاد و زندگی نامه ی او
تاریخ تولد او را 854 ﻫ . ق. و تاریخ در گذشت او را در 943 ﻫ . ق. دانسته اند استاد او به قولی امیر روح الله معروف به میرک نقاش هراتی کتابدار سلطان حسین بایقرا و به قول دیگر پیر سید احمد تیریزی بود؛ و کسان دیگر را نیز نام برده اند چیزی نگذشت که نزد امیرعلی شیرنوایی و سپس در دربار سلطان حسین بایقرا در هرات تفرب یافت پس از بر افتادن سلسله ی تیموریان خراسان به دست شیبک خان ازبک همچنان در هرات اند بعد از استیلای شاه اسماعیل اول صفوی بر ازبکان همراه وی به تبریز رفت و در 928 ﻫ . ق. به ریاست کتابخانه ی سلطانی منصوب گردید در دوره شاه طهماسب صفوی نیز در کمال عزت و احترام میزیست و سرانجام در تبریز در گذشت.
آثار بهزاد
تصویرهای اصل او در کتابخانه ملی قاهره مخزون است شیوه به کار یردن رنگ های گوناگون و درخشان تصویرها از حساسیت عمیق بهزاد نسبت به رنگ ها حکایت می کند از این تصویرها چنین بر می آید بیشتر به رنگ های سرد (مایه های گوناگون سبز و آبی) تمایل داشته اما همه جا با قرار دادن رنگ های گرم به خصوص نارنجی تند در کنار آنها به آنها تعادل بخشیده است تناسب یک یک اجزاء تصویر با مجموعه ی آن تصویر شگفت انگیز است. شاخه های پر شکوفه و نقش کاشی ها و فرش های پر زیور زمینه تصویرها نمودار ذوق تزئینی و ظرفت بی حساب بهزاد است اما بیش از هر چیز واقع بینی اوست که کارهایش را از آثار نقاشان پیش از او تمایز ساخته است. این واقع بینی به خصوص در تصویر هایی به چشم می خورد که صرفاً جنیه ی درباری ندارند و نشان دهنده ی زندگی عادی و مردم معمولی است. (شیر دادن مادیان ها به کره ها در مزرعه، تنبیه کسی که به حریم دیگری تجاوز کرده خدمت کارانی که خوراک می آورند) دیگر اینکه صورت آدمها به صورت عروسک وار و یکنواخت نقاشی های پیش از بهزاد شبیه نیست بلکه هر صورتی نمودار شخصیتی است و حرکت و زندگی در آن دیده می شود. آدم ها در حال استراحت شکل و حالتی طبیعی دارند. برخی از کتاب هایی که با تصویرهای منصوب به بهزاد مزین است از این قرارند:
خمسه ی امیرعلی شیرنوایی
گلستان
خمسه ی نظامی
نفوذ بهزاد پیش از هر چه در کر شاگردان او دیده می شود. برخی از شاگردان او مانند: قاسم آقا و آقا میرک در کار خود بیش و کم به پای استاد رسیده اند با آنکه در زمان صفویه سبک مینیاتور سازی بار دیگر دچار تحول شد نزدیک نیم قرن پس از بهزاد نفوذ او در کار نقاشان به چشم می خورد. نقاشان هراتی سبک بهزاد را با خود به بخارا بردند و آن را در دربار خاندان شیبانی پرورش دادند کتابی به نام مهر و مشتری که در 26 ﻫ . ق. در بخارا استنساخ شده نمودار آن است که سبک بهزاد در بخارا بهتر از تبریز حفظ شده است مهاجرات برخی از نقاشان سبب اشاعه سبک بهزاد در هندوستان نیز گردید.
آموخته های بهزاد و تاثیر آن در آثارش
بهزاد از میراث گذشتگان و به خصوص از دستاوردهای دو استاد معاصرش به خوبی بهره مند شد. ظرافتکاری و تذهیب را به طور مستقیم از روح الله میرک خراسانی- قیم و معلم خویش- فرا گرفت؛ و قلمزنی ظریف و بیانگری عمیق را از طرح های مولانا ولی الله آموخت. بهزاد در حدود بیست سالگی توانسته بود خود را به عنوان یک نقاش با استعداد معرفی کند. در یک دوره هشت ساله (886- 893) سبک خود را تکامل بخشید؛ و در دوره بعد (894- 916) بهترین آثارش را آفرید. یکی از واپسین نگاره های مرقوم او [تصویر پیر مرد و جوان در داخل یک شمسه ی مذهب] تاریخ 930 ﻫ . ق. دارد. بهزاد آثار گوناگونی از خود بر جای گذاشت که اکثراً فاقد امضا هستند. بخشی از نقاشی های منسوب به او ممکن است با همکاری دیگران و یا توسط شاگردانش اجرا شده باشند.
عبادالله بهاری در یک بررسی کارشناسانه مجموع آثار بهزاد را از لحاظ موضوع به چهار گروه تقسیم کرده است:
چهره ها یا رویدادهای واقعی و زنده.
بازنمایی های وقایع تاریخی بر اساس گزارش معاصران و آمیخته با خیال پردازی.
تصاویر مربوط به کتاب ها، که خود به دو دسته قابل تقسیم اند: قطعات دارای داستان مشخص ( از قبیل داستان های خمسه نظامی)؛ قطعات عرفانی که خط داستانی مشخصی ندارند و تفسیر و انتقال موضوع آنها مستلزم فهم عمیق تری است (مثلاً: منطق الطیر عطار و بوستان سعدی)
نگاره های (معمولاً دو صفحه ای) مستقل از متن، که صحنه ای خیالی را می نمایانند (مثلاً: بارگاه سلیمان و یلقیس) و یا برداشتی خیالی از یک رویداد واقعی حال یا گذشته را نشان می دهند.
اوج نو اوری بهزاد را در نگاره های نسخه بوستان سعدی (893 ﻫ . ق.) و نسخه خمسه نظامی (899 ﻫ . ق.) می توان دید.
این آثار در سال هایی پدید آمدند که بهزاد در دربار سلطان حسین بایقرا و در یک محیط خردمندانه کار می کرد. بی شک، جهان بینی عرفانی جامی و نوایی بر اندیشه و هنر بهزاد تاثیر بسیار گذاشت ( به احتمال زیاد، او در آن زمان به فرقه نقشبندی پیوسته بود).
کمال الدین بهزاد، بر خلاف نگارگران پیشین، به جهان واقعی توجه کرد. او «توانست حالت خاص و ظریف آنچه را که می دید با وضوح کامل تشخیص دهد. بنابراین، در همه نقاشی هایش انسان ها، حیوانات، نباتات، صخره ها و کوه ها از خصلت های خاص خودشان آکنده اند». او به مدد طراحی قوی، پیکرهای یکنواخت و بیحالت در نقاشی پیشین را به حرکت درآورد. حالت ها، قیافه ها و رنگ چهره ها را تنوع بخشید؛ طبیعت و معماری را به مکان فعل و عمل آدم ها بدل کرد، و در این محیط برای هر پیکر جایی مناسب در نظر گرفت. درختان سپیدار با برگ های پاییزی، گلبوته و علف های مختلف و نا منظم، تپه ها و نهرهای مشابه طبیعت از عناصر اصلی مناظر بهزاد بودند. گاه، زمین را بدون گل و گیاه نمایش می داد تا بتواند حرکات و روابط پیکرها را به طرزی بارزتر بنمایاند.
در اغلب نگاره های بهزاد با بخش بندیهای فضا، کثرت اشیا، و تنوع آدم های پر حرکت روبرو می شویم، ولی این گوناگونی هرگز به آشفتگی نمی انجامد. در واقع، او به مدد روس های هندسی ترکیب بندی شکل ها و با بهره گیری از تاثیر متقابل رنگ ها، بخش های مختلف تصویر را با هم مرتبط می سازد و به وحدت کلی دست می یابد. بهزاد در تصاویری که کیفیت معماری گونه دارند، نظام تناسب معینی را به کار برده است (ت 30). ولی در اغلب موارد، طرح آرایش پیکرها و یا ساختمان کلی ترکیب بندی را بر اساس دایره استوار کرده است. قرار دادن پیکرها در نظمی دایره وار، احساس نوعی جنبش درونی در ترکیب بندی پدید می آورد؛ و این حالت به واسطه حرکات و اشارات پیکرها تقویت می شود. ترکیب بندی های نومایه ای که بهزاد آفرید حتی در روزگار خود او مورد تقلید دیگر نقاشان قرار گرفت.
بهزاد در خلال یک دهه، تحولی در سنت رنگ نگارگری ایرانی ایجاد کرد. نو آوری او نه فقط در کاربست استادانه رنگ های واقعی اشیاء، بلکه در نحوه رنگبندی کل تصویر بود که دقیقاً با الگوی طرح همسازی داشت. به راستی، رنگ و شکل [فرم] در نقاشی بهزاد قابل تفکیک نیستند. او معمولاً سطوح رنگی تخت را به مقتضای بیان مضمون کنار هم می نهاد. به نظر می رسد که تاثیر متقابل رنگ های مکمل، و به طور کلی، خصلت بیانگر رنگ را عمیقاً می شناخت (لوحه رنگی 9). گزینه رنگی او مشتمل بود. بر انواع آبی ها و سبزها، سرخ، نارنجی، زرد اخرایی، قهوه ای روشن، و طلایی. در بهترین آثارش، سطوح کوچک آبی و سبز و سرخ را به طرزی موزون و هماهنگ بر زمینه ای از رنگ های خاکی و خاکستری های فامدار گرم توزیع8 کرده است.
بهزاد در تجسم محیط و زندگی و کار مردم، گاه تیزبینی بسیار از خود نشان می داد (مثلاً: کارگرانی که با تقسیم کار معین کاخی را بنا می کنند، و در میان آنها یک زنگی ناوه کش نیز دیده می شود؛ مردانی که در حال تشییع جنازه و یا دفن مرده ای هستند؛ خدمتکارانی که وسایل ضیافت شاهانه را تدارک می بینند؛ گرکابه بانی که لنگ های خیس را بر بند می آویزد؛ غلامی که حوله به دست ایستاده تا پای خواجه اش را خشک کند؛ و جز اینها). با این حال بهزاد هیچ گاه برداشت معنوی از مضمون داستان را فدای توصیف وقایع عادی نمی کرد. او با تاکید بر معنای مکنون در اعمال آدمیان و روابط اشیاء می کوشید واقعگرایی اش را با بیان مفاهیم عمیق در آمیزد. این کوشش به خصوص در تصاویر مربوط به متون عرفانی و اخلاقی بارزتر بود. چنانکه مثلاً در نگاره ای از بوستان سعدی (لوحه رنگی 10) اتاق های تو در تو، پلکان های پیچ در پیچ، و درها و پنجره های بسته تلویحاً دشواری رهایی پوسف از دام اغوای زلیخا را بیان می کنند.
در نقاشی کمال الدین بهزاد، احساس و تعقل به طرزی ظریف و هنرمندانه متعادل شده اند. در حقیقت، نحوه نگرش او به انسان با شیوه کاربست رنگ و خط، و به طور کلی، با چگونگی انتظام ساختار آثارش انطباق کامل دارند. این محتوای «انسان گرایانه» و قالب ملازم با آن، در تاریخ نقاشی ایران بی سابقه است. اهمیت بهزاد در این است که او در نو آوری هایش هیچ گاه از چهارچوب کلی زیبایی شناسی نگارگری ایرانی خارج نمی شود. از این رو، همان کیفیت های ناب خط و رنگ و همان ماهیت آرمانی خاص نگارگری ایرانی در رویکرد واقعگرایانه او نیز بازشناختی است. بهزاد نه فقط شاگردان برجسته ای چون قاسم علی چهره گشای، شیخ زاده (محمود مذهب)، آقا میرک و میرمصور را در هرات پرورد، بلکه همچنین دربار صفوی در تبریز را سخت تحت تاثیر دید و سبک خود قرار داد.