تاریخ هنر فلز کاری دوره ساسانی
مقدمه :
منظور از نوشتن این تحقیق بررسی تاریخ هنر فلز کاری دوره ساسانی که حدود 4 قرن [624 424] ادامه داشته می باشد .
با توجه به مبحث درس باستان شناسی ساسانی و علاقه دانشجویان به آن خواسته ایم تنها گوشه ای از فرهنگ و تمدن غنی ایران زمین را بر طبق اسناد و مدارک معتبر ارائه دهیم .
بر خلاف آنچه برخی می پندارند که این هنر و تمدن غنی تنها ریشه در دورۀ قبل این سلسله یعنی عصر طلایی هخامنشی دارد باید بگویم پس سلسله هخامنشی با آن جلال و اقتدار که تخت جمشید نمونه بارز و پا برجای آن می باشد ریشه در چه تمدن و چه زمانی داشته باشد ؟ پس تنها با بیان همین مطلب می توان این گفته را نقض کرد و بگویم تمدن و فرهنگ ایران در تمام زمینه ها بالاخص هنر بسیار کهن بوده است .
هنر فلز کاری نیز از این قاعده مستثنی نبوده و می توان اینگونه بیان کرد که چه کسی با دیدن بشقاب ها و جامهای سیمین و ندرتاً ذرین این دوره به تعقل و حیرت دچار نمی گردد .
آنچه مسلم است از هنرهای رایج ساسانی هنر فلز کاری بخصوص نقره کاری آن بوده است که تنها می توان گفت این دوره بر خلاف هخامنشی بندرت فلز کاری استفاده کرده اند و برای ساخت این ظروف زیبای نقره ای از روشهای چکش کاری ، ریختگی آستردار استفاده شده و تنوع این ظروف را در انواع مختلف می بینیم .
در نهایت جا دارد تا از کمکهای استادان گرامی و خانم فخار ، آقای مافی و آقای رزاقی فارغ التحصیل رشته باستان شناسی تشکر و تقدیر کرده که در این تحقیق این حقیر را یاری نموده اند .
هنر فلز کاری در عصر ساسانی
مشخصات هنری ظروف نقره ساسانی
ظروف نقره اولیه
پراکندگی ظروف نقره ساسانی
ظروف و جامهای تقلبی ساسانی
جام های سیمین ساسانی با تصویر مدالیوان
هنر فلز کاری در عصر ساسانی :
آثار هنری بدست آمده از این دوران خود دلیل محکم بر اقتدار و شکوه این سلسله بوده می تواند صحۀ قوی بر آن بگذارد مهارتهای خاص هنرمندان این دوران براحتی با در نظر گرفتن هنرهای مختلف که از جمله نقوش برجسته ، مجسمه سازی ، گچبری ، سفال ، شیشه بری ، نساجی ، پارچه بافی و ... قابل تشخیص برای عموم می باشد .
تنوع هنر و آثار هنری گوناگون در این دوره بسیار غنی است که از جمله می توان به هنر فلز کاری اشاره نمود که از این حرفه و هنر آثار قابل توجه و منحصر به فردی بدست آمده و در ویترینهای حوزه های مختلف دنیا خود نمایی می کنند که در نوع خود بی نظیر بوده اند .
ظروف زرین و سیمین که در آن تصاویر زیبایی در قسمت مرکزی آن نقش شده از جمله بشقاب نقره ای که شباهت زیادی به جام های لبه تخت شراب دارند که در آن صحنه های شکار ، تاجگذاری شاهان ، مراسم تشریفات مذهبی ، مجالس ضیافت ، خنیاگران و رامشگران و اعطای منصب را در خود جای داده است . اما متأسفانه به علت در دست نداشتن اسناد و مدارک کافی از کارگاه های نقره کاران دورۀ ساسانی و طرز کار آنها اطلاعات دقیق تری را نمی توانیم بیان کنیم تنها بیانات ما بر مبنای آثار مشکوفه از سایتهای مختلف باستانی می باشد . 1
از آنجا که تمام آثار فلزی ما از دورۀ ساسانی تنها در حفاریهای علمی بدست نیامده و مقدار کثیر آن از حفاریهای قاچاق بوده لذا دلیل و مشکل اصلی ما برای تارخ گذاری ظروف است ؛ و نیز مشخص نبودن محل دقیق کشف این آثار بی نظیر می باشد . با توجه به سابقه کهن ایران ، سرزمین بزرگان پارسی با آن آثار عظیم و حیرت آوری چون تخت جمشید متأسفانه تا سال 1316 که اولین ظروف نقره ای ساسانی وارد موزۀ لنینگراد گشت هیچ نقره ای در ایران کشف و ضبط نشده است . 2
اما بطور کلی می توان این گونه دسته بندی کرد که نقره کاران ساسانی از 3 طریق زیر به ساخت ظروف نقره ای خود می پرداختند :
1 ساخت اشیاء نقره با چکش کاری بر ورقۀ سرد نقره
2 هنر فلز کاری ریختگی در اشیاء سیمین
3 ساخت ظروف آستر دار از صفحات نقره
در روش اول شمش یا ورقه مسطح و سرد نقره را با چکش کاری و با به کار بردن قالبهای محدب یا انواع دیگر قالبها و سایر ابزار فلزکاری به شکل مطلوبی که مورد توجه شان بود در می آوردند .
روش دوم ابتداً مدل و قالب شکل ظرف یا شی را از موم ساخته و تمام یا بخشی از تزئینات لازم را بروی آن کنده کاری و یا حکاکی می کردند پس قالب را در محفظه ای مملو از خاک رس بسیار نرم قرار می دادند و نقرۀ مذاب در آن می ریختند حرارت فلز مذاب موم را ذوب کرده و شی سیمین بعد انجماد می شد .
روش سوم برای ساختن ظروف نقره آستردار و تخته فلز نقره را یکی ساده و دیگری کنده کاری و تزئین شده بود روی هم قرار می دادند و لبۀ آنها را با لحیم یا بدون لحیم کاری یا چکش کاری به هم وصل می کردند تشخیص ظروف آستردار امروزه با رادیوگرامی به آسانی امکان پذیر است . 3
ظروف ساخته شده شامل کاسه و پیاله ، بشقاب ، تنگ ، گلدان ، مجسمه جانوران ، سرهای جانوران و پرندگان و سایر لوازم تزئینی نیز از ورقه نقره ساخته شده و پس از پرداخت با ورقۀ نازکی از طلا تمام ظرف یا نقوش برجسته آن زراندود می شود .
با بررسی این آثار و مشاهدۀ دقیق آن ثروت ساسانی بطور کامل مشهود و تائید می گردد . یکی از ظریفترین نمونه های بدست آمده در بین این صدها نمونه اشیاء گرانبها جامی است نقره ای با قسمتهای طلاکاری شده که در موزه هنر متروپولتین در نیویورک می باشد . این جام نقش پیروز شاه را که سوار بر اسبی در حال شکار دو آهوی نر و یا میش کوهی است را نشان می دهد و در جای دیگر این تصویر دوباره تکرار کرده که این حیوانات را پس از دوخته شدن با با تیرهای شاه و زیر سم های اسب نشان داده که بی جان افتاده اند .4
در سالهای اخیر شناخت بیشتری از شکل فیزیکی ، تزئینات ، چگونگی تولید ظروف و فلز ، نوع مواد معدنی و حتی محل استخراج مواد کیفیت نقره و دادوستد در دوره ساسانیان بدست آمده است . گاهی کتیبه های کوتاهی بروی این ظروف دیده می شود مثلاً نام ظرف و نام صاحب آن ذکر شده است .
ظروف نقره ای ساسانی اشکال متنوعی دارند اندرازه های ظرف های همسان از هماهنگی برخوردار است ممکن است شکل ظرف تا حدودی بیانگر تاریخ آن باشد مثلاً جام های نیم کروی در سده های 3 و 4 و پارچ ها و جا عودیها که کروی نیستند در سده های 4 و 5 ظروف بیضی در سده های 6 و 7 بیشتر ساخته می شده است .
از نقره گاهی ظروف خاصی مثل ریتون یا پیکره تمام گرد حیوانی یا سر حیوانی ساخته می شود . هر گروه تزئین مخصوص بخود داشته اند . 5
در دوران با شکوه ساسانی ظروف از دو جنبه فرم کلی ظرف و ایجاد نقش بروی آن قابل بررسی و تحقیق بوده است .
نقوش نقش شده بروی ظروف ساسانی با هنرهای دیگر مثل نقوش برجسته ها ، مجسمه سازی و ... نقش مشترک داشتند قلم زنی بروی این آثار و ظروف زیبا بسیار با اهمیت بوده و موضوعات متنوعی را روی این ظروف که شامل جام ها ، بشقاب ، کاسه ، پیاله ، فنجان ، پارچه های دار ، ... بوده را می بینیم . 6
مؤثرترین و زیباترین قطعات را از نظر تکنیک در قرن 3 و 4 به وجود آمده را می بینیم .
با توجه به برخی نظریه ها که بیان شده این ظروف را می توانیم از روی تاج پادشاهان تاریخ ساخت آن یقین کنیم .
دکتر پرودنس هارپر از موزه هنر متروپولتین چندین سال در مورد این موضوع تحقیق و کار کرده دشواری کار در آن است که معدودی از ظروف در بازارها که خرید و فروش می شود بسیار استادانه جعل شده و خود باعث اشتباه می گردد و مشکل دیگر اینکه ساخت ظروف نقره ساسانی پس از سقوط این دودمان نیز ادامه یافته است .
دکتر هارپر توانسته این ظروف را به سه دستۀ اولیه ، میانی ، واپسین تقسیم کند .
گروه اول معمولاً با نیم تنه واحدی در مرکز که داخل یک حلقه قرار گرفته تزئین شده است . این مجسمه معمولاً یک اشراف زاده مهم که به همراه او یک شخص دیگری که ظاهراً کسی است ظروف به دستور او ساخته شده بود را نشان می دهد .
یک نمونه اخیر از این دست یک فنجان نقره است که در گرجستان یافت شد و با چهارنیم تنه که بهرام دوم و اعضای خانواده اش را نشان می دهد تزئین شده است ؛ گرچه بنظر دکتر هارپر در دوران پادشاهی شاپور دوم حمایت اختصاصی منع شد و دولت اعضای تولید نقره را در دست گرفته بود .
نمونه های متداول این ظروف نقره ای آنهایی است که با نقش شاه در حال شکار تزئین شده است نکته جالب آن که ترکیب فلز این ظروف چندان فرقی با هم ندارد در حالی که ترکیب فلز گروه های قبلی در هر ظرف فرق می کند .
دسته سوم ظروف دکتر هارپر را نقره های اواخر دورۀ ساسانی و اوایل دوره اسلامی تشکیل می دهد که در این زمان نقشمایه ها تا حدودی قرار دادی شده و تحول داخلی آن اندک است قراینی در مورد تقلید از طرحهای قدیمی تر و گوش سپردن به شکوه گذشته با توصیف کارهای بزرگ پادشاهان قدیم به چشم می خورد به همین علت یک نوع تاج نمی تواند کمک مطمئنی به تاریخ گذاری دقیق کند .7
در سده های 18 و 19 و آغاز سدۀ 20 تعداد زیادی ظروف نقره ای منسوب به ساسانی در آسیای مرکزی شامل دریای مازندران ، کوه های اورال ، قفقاز ، اوکراین روسیه کشف گردید که تا مدتها تحقیق دربارۀ آن در انحصار دانشمندان روسی بوده است .8
به اعتقاد زاره این قبیل جام ها منقوش را در کارخانه های پادشاهی ساخته و به حاضران در شکار و یا نقره ای است که رد کتابخانه ملی پاریس معنبوط است .
بررسیهای مایر شیمیدان موزۀ متروپولتین دربارۀ کارهای مختلف نقره ای ساسانی موجود در موزه های شوروی ، اروپایی ، آمریکایی نکته هایی را به ما درباره تکنیکهای تولید آموخته است این فنون طبق تحقیقات بسیار متفاوت و پیچیده اند .
همین امر بیانگر آن است که نقره کاران برای کارهای دربار و وسایل درباری از یک منبع واحد استفاده می کردند ولی در کارهایی که از درجه پایین تری برخورد دارند نقره های معادن مختلف را مورد استفاده قرار می داده اند .9
مشکلات هنری ظروف نقره ساسانی :
الف . در طراحی این ظروف قصد فلزکاران ساسانی تزئین آنها به اقتضای وضع بوده و به علت تکلف در آراستن صحنه ها که لازمۀ این گونه نقوش است از مدار طبیعی دور شده اند . نقره کاران ساسانی جز در موارد استثنائی فاقد ظرافت است به ویژه کناره های لبه ظروف از ظرافت هنری بهره ای ندارد ولی در هیچ یک از اعصار هنری ایران موضوع هنر بدین پایه از تجلی ، قدرت ، سرعت ، تحرک ، تصمیم نرسیده است . هنرمندان ساسانی هیجان و تسلط نیرو و قاطعیت را که از ویژگیهای این دوره بوده یا هنرهای تزئینی خود تلفیق کرده در صحنه های هنری آثاری بی نظیر را به وجود آورده اند که ویژه این دوره شناخته می شود .
ب . شاه در صحنه ها مانند صحنۀ حجاریهای دوران باستان بزرگ تر ، باشکوه تر از دیگران در میان مجلس نقش شده است .