ایجاد زمینه ی مناسب برای آشنایی معلمان با الگوهای فعال تدریس :
در عصری که پیشرفت علمی حیرت آور است و فراوانی اطلاعات کودکان را آزار می دهد ، لازم است در نظام آموزش بازنگری مداوم صورت گیرد در یک روی کرد نظام مدار به آموزش و پرورش در می یابیم که راهبردهای یا ددهی – یادگیری یکی از ارکان نظام آموزشی محسوب می شوند همینطور تحقیق درباره ی تدریس گسترده ی فهم ما از رویکردهای یا ددهی – یادگیری افزایش می دهد و ما را در اصلاح این امر یاری می رساند.
گروهی براین باورند که تدریس و یادگیری دو مفهوم مجزا است در مقابل برخی از متفکران ، تدریس و یادگیری را در هم شده تلقی می کنند و معتقدند نوعی ارتباط بین آن ها وجود دارد .
ارتباط بین تدریس و یادگیری در بافت زبان ما به طور عمقی وجود دارد و روابط علی میان تدریس و یادگیری مفهوم این دو مقوله را به یکدیگر وابسته نموده است ، اگر چه یادگیری پس از تدریس ( یاددهی ) به وقوع می پیوندد . اما تفاوت است میان تدریس و تدریس موفق پس لازم است این دو مفهوم را از هم بازشناسیم . اغلب سوالات ما درباره ی تدریس است بدون این که بپرسیم آیا آن تدریس موفق است یا خیر ؟
مادرواقع در پی پاسخگویی به این پرسش هستیم . ضمن این که در جست وجوی پاسخ به این سوال هستیم که تدریس به چه نوع فعالیتی اطلاق می شود؟
الگو را فرهنگ فارسی معین چنین معنی نموده است : « طرح و نمونه و روبری ازچوب نازک یا مقوا و کاغذ و یا پارچه ی نازک که از روی آن چیزی را می برند و یا می سازند : نمونه ، انموذج ، طرح . ( معین 1371 ذیل کلظم ) تدریس یک فرایند است که عوامل مختلف و غیر قابل کنترلی در آن نقش دارند . معلم ناگزیر است چهار چوبی از فرایند تدریس را مناسب با شرایط موجود به عنوان الگو انتخاب نموده و فعالیت های آموزشی خود را بر آن اساس سازماندهی نماید. « به مجموعه ی تدابیر متطمی که معلم برای رسیدن به هدف ، با توجه به شرایط و امکانات ، اتخاذ می کند ، روش تدریس می گویند . ( شعبانی 1371 ص 268 ) لازم به یاد آوری است شرایطی در گزینش و کاربست رویکردهای یاددهی – یادگیری موثر است که عبارتند از : نوع شاگرد، نوع محیط یادگیری ، محدویت های موجود در سر راه فعالیت های آموزشی . گیج نیز در کتاب « مبانی علمی هنر تدریس » می نویسد : « یک نوع خاص یادگیری را نمی توان به تنهایی در تمام یادگیری ها و آموزش هایی که در جریان است ، موثر دانست امور مختلف ، از راه های گونا گون یاد گرفته می شوند . فرایند های عمل کننده در زمان آموزش ، شامل فرایند هایی است که در عین یادگیری ، پاسخگو ، مجاورتی ، شرطی عمل ، مشاهده ای یا شناختی فعال می باشند . قضیه های جدید و ثمر بخشی درباره ی تدریس ، ازبررسی دلالت این دیدگاه های ناظر بریادگیری نمایان خواهد شد .( مهر محمدی 1379 ص 122 ) ما براساس شناخت خود و منابع موجود چند نمونه از الگوهای تدریس را معرفی می کنیم تا در صورت نیاز همکاران محترم به فراخور شرایط موجود ، از این الگوها به عنوان آغاز فعالیت های منظم آموزشی خود قرار دهند زیرا معلم بدون شناخت الگوهای تدریس هرگز نخواهد توانست انتخاب صمیمی انجام دهد او هر اندازه که با الگوهای مختلف تدریس آشنا با شد در موقعیت های مختلف ، آزادی عمل بیشتری جهت نیل به مقاصد آموزشی ، خواهد داشت . الگوهای تدریس را درد و قالب روش های سنتی و روش های جدید تدریس بیان می داریم ولی متذکر می شویم که این تقسیم بندی به هیچ وجه رحجان وبرتری یک روش را برای روش دیگر مشخص نمی کند هر روش در م.وقعیت خاص و با محتوا ی و شاگردان خاص ، ممکن است کار آیی خاص داشته باشد همچینی یادآور می شویم که اغلب صاحب نظران تربیتی در فرایند تدریس ، روش های ترکیبی را بیشتر از روش های ویژه توصیه می کنند .
روش های تدریس سنتی و متداول
روش های سنتی ، روش هایی گفته می شود که اکثر مدارس دنیا ، در طول تاریخ آموزش و پرورش از آن استفاده کرده اند و امروز نیز یکی از متداول ترین روش های حاکم بر مدارس است . مهم ترین این روش ها ، روش حفظ و تکرار ، سخنرانی ، پرسش و پاسخ ، نمایش ، ایفای نقش ، گردش علمی ، بحث گروهی و روش آزمایشی است .
روش حفظ و تکرار
از قدیم ترین روش های آموزشی است . محور فعالیت در این روش ، حفظ و تکرار مطالب آموزشی است . در این روش ،انضباط بسیار سخت و آمرانه است و به علاقه ، استعداد و تفاوت های فردی شاگردان توجه نمی شود .
روش سخنرانی
نیز سابقه ای طولانی دارد. اساس این روش ارائه ی اطلاعات شفاهی از طرف معلم و یادگیری آن از طریق گوش دادن و یادداشت برداشتن از طرف شاگرد است . در این روش معمولا معلم فعال و شاگرد پذیرنده و غیر فعال است .
در روش پرسش و پاسخ
که عده ای آن را روش سقراطی نیز گفته اند ، معلم می کوشد با طرح سوال ، شاگردان را به تفکر و تلاش ذهنی وادار کند. این روش برای کلاس های پر جمعیت کار آیی چندانی ندارد در روش نمایشی ، شاگردان از طریق دیدن ، مهارت خاصی را یاد می گیرند . این روش زمانی به کار می رود که تجهیزات و امکانات آموزشی بسیار محدود یا منحصر به فرد باشد .
روش ایفای نقش
یکی دیگر از روش های سنتی است که برای تجسم عینی بعضی از موضوعات درسی به کار گرفته می شود. از ویژگی های بارز این روش ، ارتباط عاطفی بین شاگردان است که در یادگیری در سطوح مختلف حیطه ی عاطفی بسیار موثر است.
روش گردش علمی
نیز از روش هایی است که امروزه کاربرد زیادی دارد . روش گردش علمی با توجه به مدت زمان اجرای آن به گردش علمی بسیار کوتاه مدت ، گردش علمی چند ساعتی ، گردش علمی روزانه و گردش علمی فرهنگی و ماهانه تقسیم می شود.
روش بحث گروهی
یکی از روش های موثر آموزشی است ، زیرا محور کاردر این روش ، فعالیت شاگرد است . این روش برای کلاس های کم جمعیت قابل اجرا ست. در این روش ، مطالب علمی مستقیماً به وسیله ی معلم در اختیار شاگردان قرار نمی گیرد . معرفی منابع توسط معلم صورت می گیرد ، اما شاگرد بر محتوا بسیار مهم است . در این روش ، علاوه بر کسب اطلاعات علمی ، علمی تفکر شاگرد پرورش می یابد . توانایی اظهار نظر در جمع در او ایجاد می ش.ود و انتقاد پذیر و انتقاد گر بارمی آید . علاوه براین ، توانایی مدیریت ، قدرت بیان ، استدلال و تجزبه و تحلیل و تصمیم گیری اش تقویت می شود.
روش آزمایشگاهی یا آزمایشی
این روش براصول یادگیری اکتشافی استوار است . در این روش ، شاگرد ان از طریق ؛آزمایش به کسب تجربه ی مستقیم می پردازند . روش آزمایشی برای دروسی مانند علوم تجربی روش بسیار مناسبی است . در این روش هدایت معلم بسیار حائز اهمیت است . ( شعبانی 1371 ص 321-268 )
روش های جدید تدریس
روش های جدیدتدریس در دو قسمت روش های آموزش انفرادی و « روش واحدها » مطرح می شود
روش های آموزش انفرادی
انفرادی کردن آموزش یکی از پدید ه های مهم سال های اخیر نظام های آموزشی است . آموزش انفرادی ، الزاماً به معنای آموزش یک شاگرد توسط یک معلم یا برنامه ی خاص نیست بلکه به معنای آموزش براساس توانایی های شاگرد است. از مهم ترین روش های آموزش انفرادی می توان یادگیری درحد تسلط ، تدریس خصوصی ، آموزش برنامه ای ، آموزش به وسیله ی کامپیوتر ، آموزش انفرادی تجویز شده و آموزش انفرادی هدایت شده را نام برد.
در روش یادگیری در حد تسلط :
شاگرد قبل از اینکه به پیشرفت خود ادامه دهد باید محتوای آموزشی را تا حد تسلط یاد گرفته باشد. در این روش معلم به هیچ وجه شاگردان را با یکدیگر مقایسه نمی کند ، بلکه پیشرفت کار هر شاگرد را با کارهای گذشته اش مقایسه می کند.
آموزش برنامه ای کاربرد روان شناسی یادگیری در تدریس است ودر واقع یک نوع روش خود آموزی است . اگر آموزش برنامه ای توسط ماشین صورت گیرد ، به آن آموزش به وسیله ی کامپیوتر گویند. در روش آموزش به وسیله ی کامپیوتر ، پیشرفت در مطالعه تحت کنترل ماشین است یعنی تا شاگرد مطالب مطرح شده را یادنگیرد ، ماشین اجاره جلو رفتن را به او نخواهد داد.
آموزش انفرادی تجویز شده
یکی دیگر از روش های آموزش انفرادی است . در این روش موضوع درس به واحدهای مختلف تقسیم می شود. در این روش ، شاگرد با توان خود حرکت می کند ودر صورت موفقیت در یک واحد ، معلم واحد بعدی را به او ارائه می دهد .
آموزش انفرادی هدایت شده
که در مراکز تربیت معلم به کار می رود . در این روش ، شاگردان سطوح مختلف می توانند در یک فعالیت آموزشی شرکت کنند هر بخش از فعالیت آموزشی توسط تعدادی از معلمان که وظایف ،؛ سطوح مسوولیت و قدرت متفاوت دارند اداره می شود.
روش واحدها
روش واحد شامل یک رشته فعالیت هایی است که در اطراف یک دسته مفاهیم کلی دور می زند و به منظور یک هدف کلی در نظر گرفته می شود. به عبارت دیگر « روش واحد » در نتیجه تمرکز و توجه و فعالیت روی یک سلسه مسائل پیوسته و استفاده از ارتباط آن ها با مسائل دیگر صرف نظر از تفکیک تصنعی و رسمی رشته ها به وجود می آید . این توجه گاهی به موضوع مورد مطالعه است در این صورت آن را « واحد موضوع » می گویند. در روش واحد موضوع : طرح فعالیت به وسیله ی معلم تنظیم واز طرف خود او اداره می شود. در روش واحد تجربی ، معلم و شاگرد در تنظیم طرح و فعالیت ها همکاری می کنند ، ولی در اجرای آن ، مدت و موضوع مطالعه قابل تغییر است و بستگی به توان شاگرد و توافق معلم دارد .در واحد پروژه ، تنظیم منطقی موضوع قابل توجه نیست ، بلکه هدف شاگرد و رغبت و فعالیت او برای رسیدن به هدف آموزشی اهمیت دارد. { برای کسب اطلاعات وسیع ترد هر یک از موارد یاد شده به (شعبانی 1371 ص 361- 349 ) مراجعه شود .}
بر خلاف روشهای آموزش انفرادی ، دراین روش ها تعامل اجتماعی ، احساس مسئوولیت ، انگیزه های درونی ، رابطه ی مطلوب بین شاگردان و بین معلمان و شاگردان رابطه ی نزدیک بین آموخته ها و شرایط واقعی زندگی به نحو شایسته ای وجود دارد . در این روش ها شاگرد محور فعالیت است و معلم نقش راهنما و ناظر را دارد . مفاهیم آموزشی ، ارتباط تصنعی خود را از دست می دهند و ارتباط منطقی بین آن ها برقرار می شود.
به طور کلی می توان پنچ الگوی تدریس ارائه نمد که عبارتند از :
الگوی معلم مدار
که یک الگوی آموزشی بسیار قدیمی است . در این الگو ، به شاگرد به عنوان موجود تهی و غیر فعال نگریسته می شود . محور فعالیت در این الگو ، شکل دادن به رفتار شاگرد براساس قالب های از قبل تعیین شده است .
در مقابل الگوی معلم مدار ، الگوی شاگرد مدار وجود دارد . در این الگو ، توجه به شاگرد و توانایی های او از اهمیت خاصی برخودار است . مطابق این الگو ، دانش آموز ذاتاً فعال است . در این الگو ، معلم همیشه به علل و چگونگی رفتار شاگردان توجه دارد و هیچ گاه رفتار آنان را نادیده نمی گیرد و برنامه ها را در جهت فهم ودرک آنان سوق می دهد .
الگوی عمومی تدریس
معروف ترین الگو برای تدریس ، الگوی عمومی تدریس است . این الگو در عین سادگی ، فرایند تدریس را بخوبی توصیف می کند و به معلم در سازمان دادن فرایند تدریس کمک می کند.
در الگوی پیش سازمان دهنده : توجه بیشتر معطوف به فعالیت معلم در فرایند آموزش است معلم است که محیط آموزشی را سازماندهی می کند و اوست که قبل از شروع درس جدید ، سعی می کند با مطرح کردن یک مفهوم کلی ( پیش سازماندهنده ) ارتباط بین مفاهیم جدید با ساخت شناختی شاگرد را فراهم کند.
در الگوی حل مساله: شاگرد محور فعالیت است و اطلاعات علمی مستقیماً به او انتقال داده نمی شود ، معلم با طرح مساله ، شاگرد را به فعالیت وادار می کند ودر جهت حل مساله او را راهنمایی می کند ، روابط میان گروهی بین شاگردان وجود دارد ، انتقال اطلاعات دوسویه ( بین معلم و شاگرد ) است و شرایط و منابع آموزشی منحصر به کلاس و کتاب درسی نیست . از بین الگوهای یاد شده دو الگوی اخیر لازم است بیشتر مورد قرار گیرد. باز هم یادآور می شویم که هیچ معلم و شاگردی نمی تواند در همهی شرایط با یک روش خاص موفق باشد ، بلکه هرروش و یا هر معلم و شاگردی ، می تواند در شرایطی خاص با محتوا و روشی خاص موفق و موثر باشد.
روشهای فعال و غیرفعال تدریس
روش های تدریس را می توان به روش های فعال و غیر فعال تقسیم کرد. تفاوت این دو روش به شرح زیر توضیح داده می شود.
در روش های فعال تدریس ذهن انسان فعال در نظر گرفته می شود . به این معنا که هر مفهومی که با نظام مفاهیم ذهن تناسب داشته باشد جذب ذهن می شود و اگر متناسب نباشد جذب نمی گردد . باید تفکر آدمی مفهوم را درک کند. در مقابل این برداشت از ذهن ، در تدریس غیر فعال ذهن یک چیز منقعل محسوب می گردد . مانند یک جعبه ی عکاسی فرض می شود که اجسام ، اشیا و امور مختلف در آن انعکاس پیدا می کند و تصویرشان در ذهن می ماند.