تحقیق مقاله دریای خزر

مقدمه :

آب به عنوان یکی از عوامل طبیعی محیط در جغرافیا مورد بحث قرار می گیرد اهمیت حیاتی آب برای انسان و سایر جانداران موضوعی نیست که نیاز به شرح و بیان آن باشد . اما در هر مکان آب ارزش و اهمیت یکسان ندارد و تأثیر آن در چشم انداز جغرافیایی نواحی مختلف به یک درجه نیست زیرا آب در سطح کره زمین بطور ناموزون و به اشکال مختلف ( دریا ، دریاچه ، رودخانه و . . . ) پراکنده است و در هر مکان در رابطه با عوامل دیگر .یژگیهای متفاوت دارد . از طرف دیگر وقتی دریاها موضوع بحث است آب دیگر به عنوان یکی از عوامل محیط مطرح نیست بلکه خود محیط است که بایستی نقش سایر عوامل و پدیده ها را در آن مورد بحث قرار داد .

آب تنها جسم طبیعی است که در شرایط معمولی به سه شکل جامد ، مایع و بخار پیدا می شود فراوانترین نوع آن به شکل مایع می باشد که ویژگیهای شایان توجه دارد . گرم شدن و سرد شدن آب خیلی تدریجی صورت می گیرد و از این رو نقش اقیانوسها و دریاها در تعدیل و تنظیم حرارت روی زمین فوق العاده مهم است . بحر خزر bahre  - xazar . دریا به تعبیر دیگر دریاچه ای است .

در شمال ایران این دریاچه در کتب جغرافیائی به اسمهای : دریای گرگان ، دریای مازندران ، دریای آبسکون ، بحر خزر ، و دریای خزر و نزد اروپائیان به کاسپین معروف است و بزرگترین دریاچه سطح زمین و آبش شور است و تلخی آن بیش از در یاهای دیگر است . کناره های آن مشترک بین ایران و اتحاد جماهیر شوروی است و به علت تبخیر  زیاد  سطح آب آن  26  متر پایین تر از سطح  دریاست

 ( دریای اسود ) وسعت آن بیش از 420000 کیلومتر مربع است به سببب واقع شدن آن بین آسیا و اروپا دارای موقع خاصی است و بنادر آن مخصوصاً بندر انزلی بوسیله ارتباط بین ایران و شوروی است . بحر خزر از مهمترین مراکز صید ماهی است و اهم واردات آن رودهای زیر است : ولگا ، اورال ( در خاک شوروی ) و ارس مرز بین ایران و شوروی  . رود آستارا ، سفید رود هراز، گرگان(خاک ایران) ، و اترک ( مرز ایران و شوروی ) دریای خزر به علت مخاط بودن در خشکی و عدم ارتباط با دریاهای آزاد در واقع دریاچه ای است که به علت وسعت زیاد ( 5/6 برابر دریاچه اورال و 13 برابر بایکال و 20 برابر دریاچه لادوکا ) از بزرگترین دریاچه های قاره ای روی زمین به شمار می رود ولی چون از بقایای دریای بزرگ تیتیس در دوره های اول ودوم زمین شناسی می باشد که زمانی تمامی سطح خشکیهای آسیای جنوبی باختری را می پوشانید از همان زمانهای پیش دریا خوانده می شد . نامهای دریای خزر : هیچ دریایی در جهان شناخته نشده است که در طول تاریخ به اندازه دریای خزر نامهای گوناگون داشته باشد . این نامها یا منتسب به  نام قبائل و اقوام ساکن اطراف دریا در طول تاریخ می باشد با آنکه از نام مناطق و شهرهای اطراف آن گرفته شده است این اسامی و جهات انتساب آن به دریا به طور خلاصه به شرح ذیل می باشد .

دریای کاسپین – کاسپین از نام قبائلی است موسوم به کاسپیها که در سده نخست میلادی به گفته رسترابو در کرانه جنوب باختری دریای خزر می زیستند .

دریای دیلم ( دیلمان ) دیلمان نام قومی است که در دیلم سرزمین واقع بین طبرستان و آذرباییجان زندگی می کردند نام دیلم از سده نهم میلادی به این دریا راه داده شده است .

دزریای گیلان – گیلها ( گلها ) نام قبائلی است که از چند سده قبل از میلاد در سرزمین گیلان امروزی زندگی می کردند و نام خود را به این دریا داده اند .

دریای خزر – خزر نام قومی است ترک که از آسیای مرکزیدر سده های 7 و 8 میلادی به اطراف این دریا مهاجرت نمودند . حکومت این قوم در سده یازدهم بوسیله روسها منقرض شد و نام خزر توسط ایرانیها و عرب همچنان بر روی این دریا باقی ماند . در فرهنگ معین چنین آمده است :

خززر – قومی که سابقاً در حاشیه بحر خزر و شمال جبال قفقاز سکونت داشتند گروهی از آنان به طرف قسمت جنوبی قفقازیه و شبه جزیره ( کریمه ) شمال بحر اسود روی آوردند و تا قرن چهارم هجری قدرتی داشتند پایتخت آنان در اوایل اسلام و عصر فتوحات مسلمان شهر ‹‹ بلنجر ›› بود .

دریای طبرستان – تپورها یا تاپوران اقوامی بودند که از چندین سده پیش ازمیلاد در کوهستانهای شمالی استر آباد و مازندران در جنوب دریای خزر زندگی می کردند این نام از آنهاست .

دریای استرآباد ( هیرکانی ) – استر آباد سرزمینی است که نام پیشین آن هیرکانی بود محدود از خاور به خراسان از باختر به مازندران از شمال به رود اترک زمانی نام دریا از این سرزمین بوده است .

دریای خراسان – خراسان یکی از استانهای خاوری ایران است به عقیده مسعودی چون دریای خزر در مجاورت خراسان قرار داشت لذا این نام به دریا داده شده است .

دریای قزوین – در کتاب المنجد دریای خزر بنام بحر قزوین و در اغتنامه دهخدا و دایره المعارف اسلامی نیز قزوین دریا آمده است .

دریای آبسکون – آبسکون شهری است در جنوب خاوری دریا در دهانه رود گرگان ، در معجم البلدان یاقوت و لغتنامه دهخدا نیز دریا به این نام آمده است .

دریای گرگان ( جرجان ) – گرگان مرکز استان گلستان ، در سده نهم میلادی این نام خود را به دریا داده است . همچنین در آثار و زبانهای خارجی برای دریای خزر نامهای دیگری ذکر شده که برخی از این نامه برای مدت کوتاه بر روی این دزریا بود که جهت جلوگیری از اطاله کلام از ذکر آنهاذ خود داری می شود ولی در میان نامهایی که در طول زمان به دریای خزر داده شده امروزه میان اروپائیان کاسپین و میان ایرانیان ‹‹ خزر ›› یا دریای مازندران بکار می رود .

موقع جغرافیایی –

دریای خزر در آسیای باختری بین دو طول 38 ، 46 ، 34 ، 54 ، درجه شرقی و عرض 34 ، 36 و 13 ، 47 درجه شمالی میان دو کشور روسیه و ایران واقع شده و از سه جهت شمال و باختر و خاور با کشور روسیه و از سوی جنوب با ایران مجاور است . از لحاظ حقوق بین المللی دریای بسته ای به شمار می رود و تملک آن با کشورهای ساحلی آن ایران و روسیه است . خط مرزی آبی دو کشور در آبهای دریای خزر خطی است فرضی که میان منتهی الیه مرز خاکی دو کشور شروع و کرانه های خاوری و باختری را به یکدیگر وصل می کند و قسمت ایرانی دریای خزر در جنوب خط موصوف از دهانه رود آستارا در باختر تا خلیج حسینقلی در خاور قرار دارد و از 6380 کیلومتر طول سواحل دریای خزر حدود 992 کیلومتر از آستارا تا رود اترک متعلق به ایران می باشد .

مشخصات طبیعی دریای خزر :

ابعاد – ابعاد دریای خزر ( وسعت و ژرفا ) به علت نوسان سطح آب دریا در طول زمان هیچگاه ثابت نبوده است چون وسعت سطح آب در اثر نوسانات متناوب که به تغییرات جوی بستگی دارد متغیر است از این رو ملاک سنجش ابعاد دریا برای همان سال اندازه گیری معتبر خواهد که مسلماً با زمانهای دیگر متفاوت می باشد . مساحت این دریاحدود 424 هزار کیلومتر مربع در سال 1930 اندازه گیری شده در ازای آن از شمال به جنوب در منابع مختلف متفاوت ذکر گردیده است در ازای تقریبی آن بین 1200 تا 12602 کیلومتر می باشد عرض آن در پهن ترین نقطه حدود 550 کیلومتر و در کمترین پهنا حدود 200 کیلومتر اندازه گیری شده است .

آبهای سطحی ایران :

بطور کلی رودهای ایران را از نظر مقدار آب آنها می توان به دو دسته تقسیم کرد :

رودهای دائمی که پیوسته و بطور دائم در بستر آنها آب جریان دارد و دارای آبگیر مشخص هستند .

رودهای موقت یا فصلی که فقط در فصول پر باران دارای آب بوده .

رودهای دائمی و پر آب ایران از کوههای شمالی البرز و یا از کوههای زاگرس سرچشمه می گیرند به ترتیب به دریای خزر و خلیج فارس می ریزند رودهای ایران چون اغلب سیلابی و شیب آنها تند و از دره های باریک کوهستانی عبور می کنند برای کشتیرانی مساعد نمی باشد و فقط قسمت سفلای رود کارون که در جلگه خوزستان جریان دارد قابل کشتیرانی است . در مسیر کوهستانی رودهای ایران دره های عمیق و آبشارهای متعددد وجود دارد که با دخل و تصرف جزئی استفاده از نیروی هیدرو الکتریک امکان پذیر است . بعضی از رودخانه های ایران از زمینهای نمکزار و شور عبور نموده و بقدر کافی املاح و مواد معدنی با خود حمل می کنند که قابل استفاده در امر کشاورزی نمی باشد و برخی دیگر زمینهای قابل نفوذ فر رفته باتلاقها و مردابها را به وجود می آورند . رودهای ایران را از حیث جهت جریان آبها به سه دسته می توان تقسیم کرد :

دسته اول رودهای دائمی که از کوههای البرز جاری و به دریای خزر می ریزند .

دسته دوم رودهای پر آبی که از کوههای زاگرس سرچشمه گرفته همراه با آبهای جبهه غربی به خلیج فارس وازرد می شوند .

دسته سوم رودهای کم آبی که در سطح ایران جریان داشته به دریاچه و یا باتلاقهای داخلی فرو می ریزند و یا در اراضی داخلی نفوذ می کنند به این ترتیب رودهای ایران از حیث آبریزها به سه حوضه تقسیم می شوند :

حوضه آبریز دریای خزر

حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان

حوضه آبریزداخلی

حوضه آبریز دریای خزر : دریای خزر سطح مبنای رودخانه هائی است که آبهای ارتفاعات البرز ، کوههای خراسان و کوههای کردستان و قسمتی از فلات آذرباییجان را از حوضه ای به ذمساحت تقریبی 206750 کیلومتر مربع کشیده شده و به حوضه جنوبی این دریا می رساند . حوزه مزبور از شریانهای متعددی متجاوز از 350 رودخانه کوچک و بزرگ بهره می برد که فقط 45 شریان آن به خلیج اترلی می ریزد توزیع جغرافیایی آنها متعادل و فاصله نسبی آنها از یکدیگر قریب چهار کیلومتر است .

به غیر از چند رود از جمله ارس ، سفید رود ، گرگان ؤ اترک بقیه آنها کوتاه و عبارت از جریانهائی هستند که ترولات البرز را به مقدارزیاد جذب کرده و به دریا می آورند . این جریانها در جلگه قدرت و شدت خود را از دست داده با جریان آرام در جلگه خزیده و معمولاً به باتلاقهای ساحلی ختم می شوند . مهمترین رودخانه های این حوضه از مغرب به مشرق عبارت از : ارس ، سفید رود ، چالوس ، هزار ، گرگان و اترک . بطور خلاصه توضیح مختصری از رود ارس به شرح ذیل می باشد ( برای نمونه )

رود ارس : رود ارس از کوههای هزار بر در جنوب ارز روم در مشرق ترکیه سرچشمه گرفته پس از گذشتن از سرزمینهای ترکیه – ارمنستان – و آذرباییجان شوروی در مرز به شکل قوسی که گودی ان به طرف ایران می باشد در سراسر شمال کشور در جهت غربی – شرقی به سوی دریای خزر جریان می یابد طول رود لرس در ایران حدود 800 کیلومتر است و عرض و عمق این رودخانه در طول مسیر متفاوت است .

وسعت آبگیر رودخانه ارس حدود 000/100 کیلومتر مربع است که آبهای حوضه وسیعی از کرانه های راست و چپ خود از ماکو تا دشت مغان را جمع آوری نموده و به دریای خزر می رساند تقریباً 23 % آب رودخانه ارس از خاک ترکیه 38  % از روسیه و حدود 39 % آن از خاک ایران تأمین می شود . اهم رودهایی که در خاک ایران به آن ملحق می شوند می توان از قره سو ، قطور و زنگمار نام برد . که سرچشمه غالب این رودها از کوههای مرزی ایران در ارکیه می باشد .