تحقیق مقاله مکان های گردشگری و صنایع دستی استان زنجان

سلطانیه :

سلطانیه شهری است که در 57 کیلومتری شمال غربی شهرستان ابهر واقع شده از نظر تسیمات کشود جزو استان زنجان واز شهرهای اقماری ابهر است. که دارای 50102 نفر جمعیت است.

بنای اولیه شهر سلطانیه فعلی در سال 704 هجری بدست ارغون خان بن آباقا خان بن هولاکو خان مغول نهاده شده است. و با همت سلطان الجایتو معروف به خدابنده در سال 710 هجری به پایان رسیده است . انتخاب سلطانیه به پایتختی ناشی از عوامل زیر بوده نخست آنکه دره با صفای ابهر در سرراه آذربایجان واقع شده وبه همدان نیز که به جاده بغداد منتهی می شد نزدیک بود. دوم دشت سبز و خرم سلطانیه و حوالی ابهررود و کوههای جنوبی این سامان از حیث وفور نعمت و زیادی آب و علوفه ، واز لحاظ تغذیه احشام و گله داری قوم مغول نقطه بسیار مناسبی بود به این علت مهاجرین قوم مغول از آذربایجان رویگرد شده خیمه و خرگاه خان مغول را در چمن همیشگی سلطانیه برپا کردند و بعدها به پایتختی انتخاب شد. به استناد متون تاریخی این منطقه قبل ازمغول شهر ویاژنامیده می شد. پس از استقرار مغولان اولین بتایی که ساختند قونقور آلانک نامیده می شد.  وبعدها گنبد عظیم سلطانیه پی  ریزی واحداث گردیده که ما تفصیل بنای آنرا می نگاریم.

تفضیل بنای گنبد عظیم سلطانیه

این گنبد مرتفع که اخل باروی سلطانیه قرار گرفته بنایی است مثمن { هشت گوش } که طول هر ضلع آن برابر هشتاد گزبوده و کنبد فراز این بنا 120 گز ارتفاع دارد. که اعجاب و تحسین ارباب فن را بر می انگیزاند. الیاروس که از طرف فردریک پادشاه نروژ بعنوان سفیر به دربارپادشاه ایران شاه عباس ثانی آمده از سلطانیه عبو.د کرده و حالت مسجد جانع سلطانیه را به این شرح توصیف می نماید . از سه درب به این مسجد وارد می شوند زیرا که مثل درهای کلیساهای ما از چدان ویا از آهن نیست . بلکه ازفولاد جوهری بسیار ممتاز است درب بزرگ مسجد که روبه میدان است. میان اهالی معروف است که اگر صد نفر به قوت بخواهند آن را بگشایند باز نمی شود ولیکن اگر طفلی این عبارت را بگوید به عشق علی ( ع) باز شو به یک جزئی اشاره باز می شود. از جنب مسجد بواسطه یک پنجره مس مطلایی که فاطله شده مقبره سلطان مغول دیده می شود.

قرآنهای متعدد در این مقبره است که با قلم های بسیار جالبی بعرض دو انگشت بوده نوشته شده این در و پنجره از جمیع اشیاء نفیس که مادر ایران دیده ایم ممتاز و نفیس تر اسیت و طوری آلات این پنجره را به هم وصل کرده اند که یکپارچه بنظر می آید مدت هفت سال تمام صنعت کارهای متعددی وماهری روی این سه درو پنجره کار کرده اند. (1)

تپه تاریخی نور

از دیگر آثار تاریخی سلطانیه تپه نور است که در 1500 متری جنوب شرقی گنبد قرار دارد ووسعت آن 12*120 متر مربع و ارتفاع آن 15 متر می باشد در کاوشهای باستان شناسی وجود بنای قدیمی در اعماق آن تپه مشخص و محرز شده . نمونه های از کاشیهای تزیینی زرین فام از این تپه استخراج شده است . این تپه که گویا قبر ارغون شاه زمانیب در بالای آن بوده استحقاق کاوش و بررسی تحقیقاتی دارد.

نکاتی چند در مورد سلطانیه

گنبد عظیم سلطانیه پس از گنبد مسجد جامع مریم مقدس در فلورانس ایتالیا و مسجد ایاصوفیه استانبول ترکیه سومین بنای تاریخی جهان و اولین با عظمت در ایران است . قید این نکته ضرورت دارد که این بنا در دوران برپایی خود قرن هفتم اولین بنای عظیم در جهان بوده ، معماری گنبد از نظر عظمت و ابعاد منحصر به فرد بوده و نمونه بدیعی از یک آزمایش موفق معماری بوده است . مادام دیولافوا ارتفاع گنبد سلطانیهرا از نوک آن تاکف داخل 51 متر ذکر کرده است. این بنا دارای 5/48 متر ارتفاع و 60/26 متر دهانه قوس گنبد می باشد به عبارت دیگر سنگینی عظیم گنبد 200 تنی و کلیه فشارهای ناشی از قوسها و المانهای معماری را جرزهای هشت گانه تحمل می نمایند. واین خود عجیب است . (1)

برگی از تاریخ معماری ایران

اشاره :

تاثیر متقابل معماری ایران ودنیای مسیحی

یکی از موارد جالب در تاریخ معماری ایران بررسی تاثیر متقابل معماری ایران بر دیگر مناطق جهان است که این جا به بررسی یکی از این موارد میپردازیم .

گنبد سلطانیه ، یکی از بناهای شاخص معماری قدیم ایران و شاهکار سبک آذری (1) است. ( قرن 8) . ساخت این بنا را به الجایتو نسبت میدهند و میگویند وی قصد داشت آرامگاه امامان شبعه را به این مکان منتقل کند که به آرزوی خود نرسید.

تصویر: گنبد سلطانیه

مجموعه این بنا شامل خانقاه مدرسه و مسجد و صحن بزرگی بوده است که اکنون تنها فضای کنبد خانه و مقبره الجایتو باقی مانده است . کنبد این بنا دوپوش (2) بوده ، قطر آن حدود 5/25 متر است. به روایتی ، صحن (3) این مجموعه دو برابر میدان نقش جهان اصفهان بوده است.

پروفسور سن پائولوزی ، یکی از روسای سابق دانشکده معماری فلورانس ، عقیده داشت که ساختار گنبد کلیسای سانتا ماریا دل فیوره در شهر فلورانس از کنبد سلطانیه اقتباس شده است.

تصویر : گنبد کلیسای سانتا ماریا دل فیوره

وی فرم ودوپوش بودن و نیز ویژگیهای ساختار هر دو کنبد را که آجری بوده ، بدون استفاده از مهار یا اسکلت در درون خود – به صورت خود ایستا – اجرا شده است ، یکسان دانسته ، معتقد است نه تنها تا قبل از آن ، ساخت چنین گنبدی در ایتالیا و استان تسکانا و فلورانس انجان نشده ، بل که رولنسکی معمار کلیسا این گنبد رااز بنای سلطانیه اقتباس کرده است. وی در این زمینه کتابی به نام« تاثیر کنبد سلطانیه در گنبد کلیسای سانتا ماریا دل فیوره

پینوشت :

(1) سبک آذری یکی از سبکهای معماری سنتی ایرانی است .

(2) کنبد دو پوش : گنبد دو پوسته . این نوع گنبد که نمونه های فراوانی از آن در سراسر ایران وجود دارد از دو کنبد درون هم تشکیل شده است. بیان ویژگیهای این نوع کنبد فرصت جداگانه ای میطلبد .

(3) حیاط مرکزی که فضاهای اصلی مجموعه بنا دور آن شکل میگرفت.

گنبد سلطانیه

معروفی بنای گنبد سلطانیه

گنبد عظیم سلطانیه در حال حاضر در بین خانه های خشتی سلطانیه همچون نگینی نی درخشد و گوشه ای از هنر و معماری را به عالمیان عرضه می دارد. در قسمت جنوب غربی ارگ سلطنتی ( کهندژ) شهر سلطانیه ، آرامگاه سلطان محمد خدابنده اولجایتو به مثابه یکی از عظیم ترین آرامگاههای اسلامی و شاید با شکوهترین آنها موسوم به گنبد سلطانیه قرار گرفته است.

تعدادی از محقیقن اسم قدیمی سلطانیه را ( شرویاز) دانسته اند، هم چنانکه قبلا مذکور افتاد شرویاز که امروزه ( ویار ) و ( ویر) نامیده می شود . نام دیگر منطقه سلطانیه ( قنغوراولانگ ) است. این کلمه نیز مورد تجزیه و تحلیل پژوهشگران قرار گرفته  ودر رابطه با کلمه ( قتغور ) اظهار نظرهای متعددی به عمل آمده . تاریخ احداث آرامگاه اولجایتو به طور مشسخص در حد فاصل سالهای 704- 712 وبه دستور سلطان محمد خدابنده وبا تولیت و نظارت خواجه رشید الدین فضل الله همدانی ساخته شده است .

سبب ایجاد گنبد سلطانیه

درمورد علل احداث این بنا در تواریخ چنین آمده است :

اولجایتو پس از طرح سلطانیه تصمیم گرفت که به تقلید از آرامگاه برادرش غازان خان ، آرامگاه دفیع وبا شکوهی برای خود بسازد به همین جهت برای بر پایی این آرامگاه ، هنرمندان از هر سو به سلطانیه آمدند تا یکی از شاهکارهای عظیم دوره مغول را به عرصه ظهور برسانند

بنای گنبد سلطانیه در سال 5702 ( به روایتی ) براساس طرح آرامگاه غازان خانکه آن نیز از بنای آرامگاه سلطان سنجر در ( مرو) الهام گرفته ، ساخته شده بود با این تفاوت که پلان آرامگاه سلطان سنجر مربع ، و پلان گنبد سلطانیه هشت ضعلی است . اگر چه تا حد زیادی معماری آرامگاه سلطان سنجر در بنای سلطانیه تاثیر گذاشته بود لیکن حیزهای ابتکاری در بنای اخیر بحدی است که آنرا بصورت یکی از شاهکارهای هنر و معماری ایران در آورده است که بعدها نمونه و الگوئی برای احداث تعداد زیادی از انبیه این دوره شد. همچنین معماری گنبد سلطانیه را شخصی به نام سید علی شاه انجام داده است.

ظاهرا هنگامی که اولجایتوامر به احداث آرامگاه خود کرد هنوز یکی از مذاهب اسلام را به عنوان مذهب رسمی انتخاب ننموده بود . وی تقریبا در سال 5709 یعنی موقعیکه کار ساختمان گنبد روبه اتمام بود سفری به عراق نمود و تربت پاک امام حسن (ع) و حضرت علی (ع) را در کربلا و نجف زیارت کرد.

بنا به قولی ، براثر تشویق و ترغیب علما و روحانیون بزرگ شیعه که در آن زمان در دستگاه حکومتی صاحب منزلتی بودند ، اولجایتو مذهب تشیع را به عنوان مذهب رسمی پذیرفت و بعداز مدتی تصمیم گرفت که آرامگاه خود را به ائمه اطهار اختصاص دهد. بدین منظور قصد انتقال اجساد مطهر آنان ( حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) را به سلطانیه داشت تا بر رونق تجاری و اهمیت مذهبی پایتخت جدید التایس خود بیفزاید . لذا دستور داد تاتزئینات داخلی بنا که تا آن روز انجام نگرفته بود طوری بپردازند که در آن شعائر مذهب تشیع بخوبی مورد استفاده قرار گیرد. بهمین جهت بود که کلمه ( علی ) به طور مکرر با کاشی در متن آجر نوشته شده است.

در همین اوان سلطان محمد خدابنده دستور ساختن آرامگاهی ساده برای خود در جنب گنبد اصلی را صادر کرد که به گفته مورخین این بنای آجری ظرف چند هفته به اتمام رسید

انتقال اجساد مطهر ائمه بخاطر مخالفت شدید علمای شیعه یا بقولی خواب سلطان که حضرت علی بن ابیطالب را نارضی دیده بود و آن حضرت از این عمل ناراضی بود، انجام نگرفت و منصرف شد.

بنابراین سلطان ایلخانی مصمم شد که دوباره این بنا را به آرامگاهی برای خود اختصاص دهد. به نظر می رسد که در همین ایام از مذهب تشیع برگشت و مذهب اهل سنت را اختیار کرد. شاید به همین منظور بود که دستورداد تمام تزئینات معرق کاری که کلمه (علی ) (ع) بر آن نقش بسته بود، و تمام تزرئینات آجری کاشی کاری وگره سازی را با پوشش از گچ اندودند وروی آن پوشش را با کتیبه و اشکال مختلف هندسی طرحهای گل و بوته دار با رنگ آبی بر زمینه سفید گچبری کردند که این عمل احتمالا در سال 5713 رخ داده . اولجایتو در سال 5716 . یعنی تقریبا چهار سال بعداز اتمام بنا در سن 36 سالگی در گذشت و جسد وی در تابوتی از زرناب در آرامگاه ابدیش دفن شد.

گنبد سلطانیه یکی از برجسته ترین کاشی کارهای دوره ایخانی را به نمایش می گذارد . این گنبد بنای خاصی بود و برای یک شاهزاده ساخته شد. بالاترین سطح هنرهای تزئینات وابسته به معماری در آن دیده می شود. ساعد کاشانی مسئول مرمت گنبد سلطانیه است واز سال 78 تا امروز در این بنای تاریخی کار می کند . او سلطانیه را از اداعات معماری دوره ایلخانی می داند: « پادشاهان دوره ایلخانی با ساختن بناها و ساختمان هایی که در آنها تزئینات معماری زیبایی به کار می بردند قدرت و شکوه خود را به نمایش در می آوردند. در کاشی کاری های این بنای تاریخی سبک های معقلی ، معرق ، زرین فام به کار رفته است که هر کدام ساختار ویژگی های متفاوتی دارد. رنگ کاشی ها عموما فیروزه ای ولاجوردیست که در این دوره بیش از هر رنگ دیگری به کار رفته است. اما نکته ای که آن را با آثار دیگر متمایز می کند ترکیب این دو رنگ با رنگ بادمجانی و سفید است. در دوران ساخت این بنا هنوز فرمول مشخصی برای ساخت رنگ سفید پیدا نشده بود . اما رنگ سفیدی که در این کاشی ها به کار رفته ، بسیار زیبا وبادام است.» کاشانی که در حال حاضر با تیم مرمت گردر سلطانیه به سر می بردند : « این بنا چهار بار مرمت شده است . بار اول درهمان دوره ایلخانی ، بار وم در دوره صفوی ، زمانی که قرار بود از این بنا به عنوان حوزه علمیه استفاده شود و قرار بود طلاب در آن ساکن شوند ، بار سوم در دورهپهلوی توسط ایتالیایی ها و چهارم در همین سال های اخیر . متاسفانه مرمتی که ایتالیایی ها در آخرین بار انجام داده اند ، در فصل سرد زمستان و توسط گچ و خاک انجام وبه همین خاطر ملات نامناسب به کار رفته به سرعت یخ زده و مقاومت خود را از دست داده . طوری که حلا پس از مدت کوتاهی بیشتر آن کاشی ها فروریخته اند. » به گفته کاشانی گروه مرمت مستقر درسلطانیه برای دسترسی به لعاب مناسب ، بیش از سه هزار نمونه لعاب ساخته اند تا به فرمولا سیونی برای مرمت کاشی ها برسند . مرمت این بنا به شیوه کاملا سنتی انجام وتا حد امکان سعی شده تا از موادی که در ساخت خود بنا به کار رفته ، استفاده شود. کاشانی درباره مرمت کاشی های فیروزه ای می گوید : « از شواهد می توان فهمید که در همان زمان ساخت نیز هنرمندان اصرار زیادی برای استفاده از بهترین مواد و بهترین لعاب برای کاشی داشته اند . کارنشان می دهد که صنعت ساخت این بنا چیزی فراتر از تکنولوژی آن روز بوده است. در تولید به جایی رسیده بودند که کاشی ها از مقاومت و استحکام بالایی بهره می بردند . همین امر کارما را مشکل تر می کرد و باید برای 700 متری که کاشی هایش ریخته از جایگزین خوبی استفاده می کردیم . از نظر هنرمندان آنت دوران کاشی کاری و رسیدن به رنگ ها و فرم های زیبا نوعی کیمیاگری بوده است. پس از اسلام هنرمندان از ساخت مجسمه ها و طلا کاری دست کشیدند و برای خلق آثار به نقش ها و رنگ های در کاشی کاری رو آوردند .»

مرمت کاشی های این بنا آخرین مراحل خود را سپری می کند و تا پایان امسال بخش بیرونی به پایان می رسد. بنای این گنبد که متعلق به دوران ایلخانی و یکی از بلندترین بناهای آرامگاهی دو دوران اسلامی است. این بنا بعد از کلیسای جامع مریم مقدس در فلورانس ایتالیا و مسجد ایاصوفیه استانبول سومین بنای مرتفع عظیم آجری جهان به شمار می رود . این گنبد تجلی گاه هنر و معماری دوران ایلخانی است که در اواخر قرن هشتم به دستور سلطان محمد خدابنده ساخته شده است . این بنا به علت گرایشات شیعی سلطان محمد و با هدف انتقال مقبره حضرت علی (ع) به سلطانیه ساخته شده است. گنبد سلطانیه که در سلطانیه در نزدیکی زنجان قرار دارد ، روز 24 تیر ماه 1384 در فهرست میراث جهانی یونسکوثبت شد.