مقدمه
یکی از هدفها و وظایف مهم بیمه مرکزی ایران، تعمیم، ارشاد و هدایت امر بیمه در کشور است . بیمه مرکزی ایران ایفای این مسئولیت مهم را از طریق برگزاری سمینارها و دوره‌های آموزشی، پژهشهای کاربردی وبنیادی بیمه‌ای، اطلاع رسانی و انتشار کتابها و جزوات بیمه‌ای، وجهه همت خود قرار داده است.
د راین زمینه افزون بر انتشار فصلنامه تخصصی صنعت بیمه و نشریات دیگر بیمه مرکزی توفیق یافته است تا به تهیه و انتشار بیش از ده عنوان کتاب تخصصی بیمه ای اقدام نماید.
پیشگفتار
«خطر» که پیشینه ای به قدمت تاریخ بشر دارد و حاصل کارش جز ویرانی و ضرر و زیان نیست از بدو خلقت انسان پیوسته همراه او بوده و موجب دل مشغولی انسان بوده است. در آغاز خطر گستره چندان پهناوری نداشت . چون سرمایه اندک بود. رفته رفته و با توسعه جوامع بشری و با پیشرفت تمدن، ثروت و دارایی انسان افزونتر شد و میزان درگیری انسان با خطر یا ریسک افزایش یافت و دزدی دریایی هم به آن اضافه شد. با رخ نمودن انقلاب صنعتی تنوع، تواتر و شدت ریسک روز به روز گسترش یافت . به طوری که امرزه با پیشرفت تکنولوژی و ورود انواع فرآورده‌های صنعتی به زندگی بشر به رغم تسهیلات فراوانی که برای رفاه انسان در پی داشته ریسکهای جدیدی را با خود وارد اجتماع کرده است.
با ریسک به روشهای متعددی با توجه به ماهیتشان می توان برخورد کرد . مهمترین و موثرترین شیوه انتقال ریسک به بیمه گر است. نقش بیمه گر تشکیل اجتماع بزرگی از بیمه‌گذاران است که در معرض ریسک یگانه ای قرار دارند. بیمه گر با استفاده از آمار و حساب احتمالات و تجربیات گذشته هزینه ریسک یا حق بیمه فنی را محاسبه و مبلغی را به عنوان هزینه عملیاتی و سود معقول خود به آن اضافه می کند تا حق بیمه تجاری به دست آید . این رقم حق بیمه‌ای است که بیمه گذار بابت انتقال ریسک به بیمه گر می پردازد . هر چه اجتماع بیمه‌گذاران زیادتر باشد بر اساس قانون اعداد بزرگ پیش بینی های بیمه گر به واقعیت نزدیکتر می‌شود، در نتیجه حق بیمه ای که بیمه گر بر اساس حساب احتمالات و تجربیات گذشته محاسبه کرده پاسخگوی تعهدات او خواهد بود.
قرارداد بیمه
تعریف عقد و عقد بیمه
عقد عبارت است از اینکه یک یا چند نفر در مقابل یک یا چند نفر دیگر تعهد بر امری نمایند و مورد قبول آنها باشد.
قرار داد بیمه بین بیمه گر و بیمه گذار که طرفین اصلی عقد هستند و مستقیما در قرار داد ذینفع منعقد می شود. بیمه عقدی است که به موجب آن یک طرف تعهد می کند در ازای پرداخت وجه یا وجهی از طرف دیگر در صورت وقوع یا بروز حادثه خسارت وارده بر او را جبران نموده یا وجه معینی بپردازد.
متعهد را «بیمه گر» طرف تعهد را «بیمه گذار» وجهی را که بیمه گذار به بیمه گر می‌پردازد «حق بیمه» و آنچه را که بیمه می شود «موضوع بیمه» نامند.
در عقد بیمه رابطه حقوقی که بین بیمه گذار و بیمه گر به وجود می آید منشا تعهد است. متعهد که بیمه گر است تعهد می کند که تحت شرایط معینی در صورت بروز حادثه که به تعهد بیمه گر تحقق می بخشد از بیمه شده رفع زیان کند. بیمه گذار یا بیمه شده کسی است که دارایی یا شخص او در معرض خطر مورد تعهد بیمه گر قرار گرفته باشد. بیمه گذار برای رفع زیان مالی احتمالی یا جبران آثار مالی صدماتی که به جان و سلامت او وارد می شود حق بیمه می پردازد و با پرداخت حق بیمه موجب می شود که قرار داد اعتبار باید . جز بیمه عمر اصولا بیمه عقدی است لازم که «عقد لازم آن است که هیچ یک از طرفین معامله حق فسخ آن را نداشته باشد مگر در موارد مشخص» هرگاه هر یک از طرفین یا هر دو بتوانند عقد را به میل خود فسخ کنند آن عقد جایز است. عقد ممکن است برای یک طرف عقد لازم و برای طرف دیگر جایز باشد. مثلا عقد رهن برای راهن لازم است ولی برای مرتهن جایز. بیمه عمر را می‌توان برای بیمه گر لازم و برای بیمه گذار جایز دانست. زیرا بیمه گذار می‌تواند هر وقت مایل باشد از پرداخت اقساط حق بیمه خودداری کند و تقاضای فسخ، باز خرید یا تخفیف بیمه نامه را بنماید.
عقد بیمه عقدی است معوض
زیرا بیمه گر در مقابل امری که انجام دادن آن را تعهد می کند. (پرداخت خسارت) حق بیمه دریافت می دارد و بیمه گذار در ازای پرداخت حق بیمه وعده دریافت غرامت می گیرد. تعهد بیمه گر موجل و افزون بر این مشروط به وقوع حادثه مورد تعهد است. اگر واقعه ای که مورد تعهد بیمه گر است روی ندهد بیمه گر تکلیفی ندارد حق بیمه هم قابل استرداد نخواهد بود. برای بیمه گر عقد بیمه عقدی معلق و اتفاقی است زیرا تعهد بیمه گر تعهدی است که متوقف و مشروط به واقعه آینده و محتمل الوقوع است . معلق علیه ممکن است بروز واقعه یا واقع نشدن آن باشد. عقد بیمه به دلیل آنکه وقوع معلق علیه در آن به تصادف وابسته است عقدی اتفاقی محسوب می‌شود زیرا میزان پرداختی بیمه گر معلوم نیست مگر بیمه فوت که دیر یا زود به وقوع خواهد پیوست.
خصوصیات اتفاقی بودن عقد بیمه
-نمی توان آن را یکجانبه فسخ کرد.
-تا زمانیکه شرط تحقق نیافته متعهد له نمی تواند اجرای تعهد را از طرف دیگر بخواهد.
-به محض حصول شرط متعهد له می تواند انجام تعهد را از متعهد بخواهد و در صورت استنکاف او را ملزم به انجام تعهد نماید.
عقد بیمه قراردادی است الحاقی
قرار داد الحاقی قرار دادی است که شرایط معامله را قبلا یکی از طرفین تهیه کند و طرف دیگر می تواند آن را رد یا قبول نماید. قراردادهای حمل از جمله نخستین قراردادهای الحاقی بوده اند ولی امروزه تعداد این قبیل قراردادها روبه افزایش گذاشته است. بیمه هم قرار دادی الحاقی محسوب می شود . شرایط عمومی بیمه‌نامه‌ها را بیمه گر تهیه و در بیمه نامه چاپ می کند . این خصوصیت قرار داد بیمه موجب می شود که بیمه گر و بیمه گذار در شرایط مساوی قرار نگیرند. و امکان اجحاف برای بیمه گر وجود داشته باشد. برای حفظ منافع و مصالح جامعه و بیمه گذاران دولتها به قرار دادهای بیمه و طرز عمل موسسه های بیمه نظارت و از حقوق بیمه گذاران دفاع می کنند.
عقد بیمه از عقود معوق است.
در عقد معوق ارزشی در مقابل ارزش دیگر واقع می شود. عقد بیمه عقد دو تعهدی است. تعهد دو طرف در مقابل یکدیگر قرار می گیرد. عقد بیمه عقدی مستمر با آثار تدریجی فوری و آنی مثل بیع نیست. آثار آن در یک مرحله پدید نمی آید بلکه تدریجا د رطول مدت قرار داد آشکار می شود . تعهد بیمه گر در تمام مدت قرار داد ادامه دارد. هر لحظه خسارتی پیش آید باید آن را جبران کند. حق بیمه که از طرف بیمه گذار پرداخت می شود در مقابل ایفای تعهد در سراسر مدت قرار داد از طرف بیمه گر قرار دارد. بدین معنا که در تحلیل هر قسمت از حق بیمه در ازای مدتی از زمان که تعهد بیمه گر در آن جریان دارد واقع می شود.
اهم نتایجی که از خاصیت تدریجی بودن قرار داد بیمه به دست می آید به قرار زیر است: هر گاه یکی از طرفین قرار داد در حین اجرای قرار داد از عهده انجام تعهد خود بر نیاید عقد از ابتدای انعقاد باطل نمی شود. بلکه نسبت به گذشته به اعتبار خود باقی است و نسبت به آینده فسخ می شود.
بیمه گر موظف است برای پرداخت خسارت ذخیره نگهداری کند. بنابر این اگر موسسه بیمه ای حق بیمه را که باید ذخیره خسارت باشد به عنوان منافع تقسیم کند به لحاظ تقسیم منافع موهوم تحت تعقیب قرار می گیرد. اگر موسسه بیمه ای وثایقی را که به اعتبار آن بیمه گذار حاضر برای انعقاد قرار داد شده است از راه انتقال یا فروش تقلیل دهد بیمه گذار حق دارد فسخ قرار داد را بخواهد.
- در صورت ورشکستگی یا اعسار بیمه گر یا بیمه گذار این حق به طرف مقابل داده می شود که قرار داد را فسخ کند. بر قراری حق فسخ در مورد اخیر از این بابت است که هر گاه بیمه گذار ورشکسته شود و اختیار فسخ قرار داد با بیمه گر نباشد و قرار داد به قوت خود باقی بماند بیمه گر با التزام به ادامه قرار داد در عداد طلبکاران ورشکسته قرار می گیرد و چه بسا فقط قسمتی از حق بیمه عاید او بشود. همین طور در مورد ورشکسته شدن بیمه گر هر گاه حق فسخ قرار داد با بیمه گذار نباشد . وی ملزم به پرداخت تمام حق بیمه است ودر مقابل احتمال دارد که خسارت وارده به او جبران نشود.
- بیمه یک قرار داد الزام آور است. مبانی یک قرار داد الزام آور را می توان چنین خلاصه کرد.
- پیشنهاد و قبول
- اهلیت طرفین
- ایفای تعهد مالی طرفین
- مشروع بودن جهت قرار داد
در بیمه دو عامل دیگر نیز اضافه می شود. یکی کتبی بودن قرار داد و دیگری وجود نفع بیمه پذیر .
شرایط اساسی صحت عقد
برای صحت هر معامله شرایط زیر اساسی است:
1-قصد طرفین و رضای آنها
2-اهلیت طرفین
3-موضوع معین که مورد معامله باشد.
4-مشروعیت جهت معامله
این شرایط اساسی است و نبودن هر کدام موجب بطلان قرار داد می شود و درست مثل این است که عقدی واقع نشده باشد. برای اینکه عقد بیمه معتبر باشد باید طرفین آن اهلیت داشته باشند و رضای آنان بی‌عیب و نقص. بیمه اصولاً قراردادی است که براساس توافق و رضای طرفین استوار است.
قصد و رضای طرفین قرار داد.
قرار داد بیمه بر اساس حسن نیت و اعتماد متقابل بیمه‌گذار و بیمه گر استوار است. رضای بیمه گر باید تمام و کمال وجود داشته باشد و از عیب و نقص خالی. آثار معلول بودن رضا با در نظر گرفتن علت آن متفاوت است . اظهارات نادر ست بیمه گذار هنگام پیشنهاد بیمه موجب معلول شدن رضای بیمه گر می‌شود.
اهلیت
اهلیت توانایی قانونی است که افراد برای انجام دادن امور اجتماعی و قانونی و غیر ه باید دارا باشند.اهلیت بر دو نوع است: اهلیت تمتع و اهلیت استیفا.
1.اهلیت تمتع قابلیت شخص است برای انکه از حقوق مدنی منتفع شود و دارا ی حق و تکلیف گردد. اهلیت تمتع با زنده متولد شدن نوزاد آغاز و با مرگ وی تمام می‌شود.
2.اهلیت استیفا قدرت اعمال حق و قابلیت استیفا تصرف در اموال و دارایی از جمله انجام دادن معاملات است و هیچ کس نمی تواند حقوق خود را اجرا کند مگر اینکه برای این امر اهلیت قانونی داشته باشد.
شرایط سه گانه اهلیت عبارت است از بلوغ . رشد و عقل.
در بیمه شرط اهلیت اصولا فقط در مورد بیمه گذار صدق می‌کند و بدیهی است که برای انعقاد عقد بیمه مانند سایر عقود بیمه گذار باید به سن قانونی رسیده و از مداخله در اموال خود قانونا منع نشده باشد. بدین ترتیب صغیر نمی تواند قرار داد بیمه منعقد کند. معامله صغیر غیر ممیز کمتر از پانزده سال باطل است. صغیر ممیز کمتر از هجده سال بیش از پانزده سال با اجازه ولی و قیم می تواند قرار داد بیمه منعقد کند. کلا قرار داد بیمه صغیر غیر ممیز و مجنون باطل و صغیر ممیز و غیر رشید با اجازه ولی و قیم صحیح است.
توافق طرفین قرار داد و تنظیم بیمه نامه
در تنظیم قرار داد بیمه نامه ،بیمه گذار معمولاً مستقیماً به شرکت بیمه یا نمایندگی آن مراجعه می کند یا نماینده و دلال شرکت بیمه برای تشویق بیمه گذار به محل اقامت او مراجعه و مزایای بیمه یا بیمه های مورد نظر را تشریح و او را به خرید بیمه تشویق می نماید . در هر دو حالت فرم پیشنهاد بیمه که قبلا بیمه گر آماده است در اختیار متقاضی بیمه گذاشته می شود تا آن را تکمیل و پس از امضا به بیمه گر تسلیم کند. در صورتی که پیشنهاد بیمه مورد موافقت بیمه گر قرا ر گیرد ، بیمه نامه تهیه می شود و بیمه گر آن را امضا می کند . سپس خود بیمه گر مستقیما بیمه نامه امضا شده را برای بیمه گذار می‌فرستد یا این کار را بر عهده نماینده اش محول می کند.