تحقیق مقاله باور ها و هنجار ها

باورها و هنجارها

راه نیافتن باورها و ارزش‏ها به حوزه کنش‏ها و هنجارها

1. در میان مکاتب و دیدگاههاى مختلفى که به تبیین و تحلیل تحولات اجتماعى و کنش‏هاى انسانى در جوامع بشرى پرداخته‏اند، همچون مارکسیسم، نخبه‏گرایى، کارکردگرایى، ساخت گرایى و... به نظر مى‏رسد دیدگاه فرهنگ‏گرا، دیدگاهى است که نسبت‏به دیگر نظریه‏هاى رقیب، تا حدى به مبانى اندیشه‏اسلامى نزدیک‏تر است.

بر اساس نظریه فرهنگ‏گرا (Culturalism Theory) ، کنش‏هاى فردى و جمعى افراد در جوامع مختلف، تحت تاثیر فرهنگ به عنوان کل پیچیده‏اى (Complex whole) از اعتقادات، باورها، ارزشها و آداب و رسوم موجود آن جامعه شکل مى‏گیرد. (1) از این دیدگاه، فرهنگ زیربناى تحولات اجتماعى و تعیین کننده راه زندگى انسانهاست و به زندگى آنان معنى و هدف مى‏بخشد.

ابونصر فارابى (259-339 ق) با تکیه بر همین دیدگاه، جامعه‏هاى انسانى را بر اساس فرهنگ و ارزشهاى غالب در آنها به شهرها (مدینه‏ها)ى فاضله و غیر فاضله تقسیم مى‏کند: «شهرى که قصد (ساکنینش) از اجتماع در آن، تعاون در چیزهایى است که آنها را به سعادت مى‏رساند در حقیقت مدینه فاضله است.» (2) مدینه‏غیر فاضله (جاهلیه) در اقسام خود به همان نسبتى که فرهنگ و خلقیات مردمانش رو به سقوط و تباهى مى‏رود، از مدینه‏فاضله فاصله مى‏گیرد. مدینه‏هاى کرامیه، جماعیه، تغلبیه، ضروریه، نزاله و... هر یک داراى فرهنگهایى از قبیل بزرگى جویى، آزادیخواهى (از هر قید و بندى)، اعتقاد به اصل «الحق لمن غلب‏»، اکتفا کردن به ضروریات مادى زندگى و... هستند (3) . هر چند برخى از پژوهشگران به فارابى نسبت داده‏اند که على‏رغم اعتقاد به تحول‏پذیرى ذاتى انسان، مدینه‏هاى غیرفاضله را قابل دگرگونى تکاملى ندانسته، به گونه‏اى که گویى آن روشها یا ثابت است و یا منجر به تباهى و فناى محض مى‏شود (4) ، باید گفت فارابى در «سیاست مدنیه‏» پدید آمدن مدینه‏فاضله از بطن مدینه‏هاى ضروریه و جماعیه را آسان‏تر و ممکن‏تر دانسته است (5) . بدین ترتیب فارابى، حیات و دگرگونى جامعه‏هاى مختلف را بر اساس فرهنگ حاکم بر آنها تحلیل و تبیین مى‏کند.

از متفکران غیر مسلمان نیز ماکس وبر (1864-1920م) نقطه‏ثقل تحلیل‏هاى جامعه شناختى خود را بر فرهنگ مى‏گذارد (6) و «جامعه‏شناسى تفهمى‏» خود را بر «درون فهمى‏» و شناخت و تحلیل انگیزه‏هاى افراد در رفتارى که از خود بروز مى‏دهند، بنیان مى‏نهد و از این طریق فرهنگ را مبناى انگیزه‏ها و رفتارهاى آدمى معرفى مى‏کند: در نهایت امر فقط ارزشهایى که هر کس مى‏پذیرد به زندگى او در جامعه مفهوم مى‏بخشد و این مفهوم را آنچه که فرهنگ نامیده مى‏شود استوار مى‏کند. (7)

فرهنگ، انگیزه ، رفتار

هر چند تبیین نظر اسلام در مورد دلایل و عوامل ظهور و بروزتحولات اجتماعى و رفتارهاى انسانى، خود مى‏تواند دستمایه پژوهشى ژرف و کارساز قرار گیرد، در این مقاله نگارنده در صدد است‏با مفروض گرفتن نظریه اصالت فرهنگ و از منظر آن به بررسى یکى از معضلات و ناهنجاریهاى موجود در جامعه بپردازد. این امر که نشانه‏هایى از بحران شخصیت را نیز با خود به همراه دارد و براحتى در زندگى روزمره فردى و اجتماعى ما ملاحظه مى‏شود، عبارت است از فقدان همخوانى و هماهنگى میان رفتارها و کنش‏هاى فردى و اجتماعى غالب افراد جامعه با اعتقادات و ارزشهایى که ابراز مى‏کنند و خود را به آن پایبند نشان مى‏دهند. و به عبارت دیگر راه نیافتن باورها و ارزشها به حوزه کنش‏ها و هنجارها.

2. پیش از ورود به بحث این نکته را باید تذکر داد که انگشت گذاشتن بر روى برخى از معضلات فکرى فرهنگى جامعه، اولا به معنى نادیده گرفتن فضایل و ارزشهاى آن نیست. ثانیا اگر این کار به روش علمى تحقیقى و به دور از احساسات و سیاست‏زدگى صورت گیرد، بیشتر مى‏توان به حل آن معضلات و صیقل یافتن هر چه بیشتر اندیشه و عمل جامعه امید بست. خواننده فهیم بخوبى مى‏داند که مسکوت گذاشتن یک درد اجتماعى، هر چند با دهها توجیه و مصلحت اندیشى صورت گیرد، نه تنها اندکى از تاثیرات زیانبار آن نمى‏کاهد، که در غفلت‏سرخوشانه ما آن درد، ریشه‏هاى خود را محکم مى‏کند و حوزه‏هاى وسیعترى از حیات فردى و اجتماعى ما را در بر مى‏گیرد.

3. در بیان عناصر و مؤلفه‏هاى فرهنگ هر جامعه، غالبا سه عنصر را نام مى‏برند: باورها (Cognitions) ، ارزش‏ها (Values) و شناخت‏ها و گرایش‏ها (Attitudes) . (8) مفروض دیدگاه فرهنگ‏گرا این است که برآیندى از این سه عنصر به شکل یک الگوى کلى و راهنماى عمل (Style of life) ، کنش و رفتار فردى و اجتماعى انسان را سمت و سو مى‏دهد و عامل مبین رفتار انسانى است. (9) این دیدگاه براى اثبات درستى مفروض و شیوه تحلیل خود، دلایل و شواهد فراوانى نیز، حاضر و آماده در اختیار دارد. اما از آنجا که در ابتداى مقاله با مفروض گرفتن این دیدگاه، بررسى صحت و سقم آن را به مجالى دیگر واگذار کردیم، در اینجا (آن چنان که در پژوهشهاى علمى پذیرفته شده است)، با فرض صحیح بودن آن بحث کرده، پس از ذکر نمونه‏هایى به منظور تبیین موضوع مقاله، تمرکز خود را معطوف به امرى دیگر، یعنى بررسى ریشه‏ها و دلایل این معضل فرهنگى اجتماعى مى‏نماییم.

نگاهى نه چندان دقیق به روابط انسانى موجود در جامعه ما بیننده را با مواردى رو به رو مى‏سازد که با توجه به آموزه‏هاى دینى و ارزشهاى فرهنگى مورد قبول اکثریت مردم بسختى مورد انتظار و توجیه پذیرند. در حالى که فرهنگ ما، خصوصا به لحاظ عناصر ادراکى و ارزشى آن، سرشار از مفاهیم و الگوهاى مثبت و سازنده است، این باورها و ارزش‏ها کمتر (آن چنان که در یک فرایند جامعه‏شناختى مورد انتظار است)، به صورت هنجار درمى‏آیند و به عرصه‏زندگى فردى و اجتماعى راه مى‏یابند.

به عنوان نمونه على‏رغم اعتقاد به لزوم تواضع و فروتنى در مقابل دیگران، هر کس و از هر قشر و گروهى که باشند، در عمل نوعى رابطه‏قدرت بر روابط انسانى موجود در جامعه ما، حاکم است; به طورى که با اندکى دقت‏به عنوان مثال مى‏توان چندین گونه برخورد و مواجهه، بسته به مقام و موقعیت و میزان «کارآمدى‏» مخاطب، تشخیص داد.

نمونه‏اى دیگر: در حالى که در حوزه‏باور و اعتقاد، رعایت قانون و احترام گذاشتن به آن امرى لازم و حتى واجب شرعى تلقى مى‏شود، در حوزه کنش و رفتار، قانون و مقررات امرى است که باید به هر صورت ممکن و با توسل به هر حیله شرعى و عرفى از آن فرار کرد و تن دادن به آن نوعى ضعف و ساده لوحى تلقى مى‏شود.

باز نمونه‏اى دیگر:در عناصر ادراکى فرهنگ ما، از جمله در احادیث و روایات منقول از ائمه طاهرین(ع)، کار و تلاش و گذراندن زندگى از حاصل دسترنج و تلاش مفید به حال جامعه (اعم از کار فکرى و بدنى) مورد تاکید بسیار واقع شده است و ائمه‏ما على‏رغم در اختیار داشتن ثروت کافى، هیچ‏گاه از کار و تلاش سازنده باز نمى‏ایستادند (10) . از حیث جنبه‏هاى احساسى فرهنگ نیز امروزه ما در صحبتهایمان براى کار و تلاش صادقانه ارزش زیادى قائل هستیم اما در عمل، کسانى در نظر ما موفق محسوب مى‏شوند و مورد تکریم و اعجاب قرار مى‏گیرند که بتوانند با کار کمتر و راحت‏تر، درآمد بیشترى کسب کنند و در مدت کمترى به جمع‏آورى ثروت‏هاى کلان توفیق یابند.

باز هم نمونه‏اى دیگر: در حالى که عمل به وعده و خوش قول بودن از ارزشهاى مسلم فرهنگى و دینى ماست، امروزه در چارچوب روابط اجتماعى مبتنى بر قدرت، کسى که بموقع و سر وقت در جلسات و قرارها حاضر شود، بیکار و فاقد موقعیت‏بالاى اجتماعى تلقى مى‏شود و برعکس، فردى که دیگران را منتظر مى‏گذارد و «به دلیل کثرت مشاغل و مسؤولیتهاى گوناگون‏» فرصت انجام تعهدات خود را ندارد، از موقعیت و «پرستى‏ژ» اجتماعى برخوردار مى‏گردد. زیر پا گذاردن حقوق اجتماعى دیگران، بزرگ‏نمایى و مهم دانستن کارهاى خود، تحقیر و بى‏اهمیت جلوه دادن کارها و فعالیتهاى دیگران ،تفاخر و تبختر، فقدان تساهل و تسامح در برخوردهاى فردى و اجتماعى و نمونه‏هایى از این دست در میان گروهها و قشرهاى مختلف بالا و پایین جامعه بوفور یافت مى‏شود. هرچند در کنش‏هاى سیاسى‏اجتماعى گروههاى مختلف، از خرد و کلان، مى‏توان نمونه‏هاى فراوان و بااهمیت‏ترى نیز سراغ گرفت که از تاثیرات منفى بیشترى نیز برخوردارند، نگارنده با ذکر مثالهاى فوق تعمدا مایل است تحلیل را در سطح خرد و حوزه فرهنگ عمومى نگاه د ارد تا از پیچیدگى غیر ضرور بحث و تداخل حوزه‏ها جلوگیرى شود.

4. کنش نابهنجار تا زمانى که بار ضد ارزشى خود را حفظ کرده و کنش‏گر، خود را در مقابل جامعه و وجدان خود خلافکار احساس مى‏کند، به لحاظ اجتماعى چندان نگران کننده نیست. چرا که همین بار منفى توان محدودسازى کنش نابهنجار و جلوگیرى از تسرى آن به عرصه رفتارهاى بهنجار اجتماعى را دارد. اما هنگامى که در یک فرایند نزولى، کنش‏هاى نابهنجار و ضد ارزشى آن چنان در عرصه‏عمل اجتماعى جا باز مى‏کنند و عادى مى‏شوند که بتدریج‏بار منفى خود را از دست داده، خود به صورت منشا ارزشها و هنجارهاى جدید ظاهر مى‏شوند، جاى نگرانى و احساس خطر وجود دارد. چرا که به لحاظ جامعه شناختى، ارزش‏ها غالبا هنجارهایى متناسب با خود تولید مى‏کنند (11) . توضیح آنکه ارزش‏ها تصوراتى کلى از یک امر مطلوب و خواستنى هستند که به قلمرو تصورات ذهنى و احساسات درونى انسان تعلق دارند. این مفاهیم و تصورات کلى هنگامى که بخواهند تحقق خارجى بیابند و رفتارهاى بیرونى فرد را جهت دهند، به صورت هنجار در مى‏آیند. به عنوان مثال تواضع یک ارزش است، ولى سلام کردن و جلو پاى دیگران بلند شدن، یک هنجار. احترام به قانون یک ارزش است، اما توقف پشت چراغ قرمز یک هنجار. تحصیل دانش ارزش است، ولى در فلان سن خاص به مدرسه رفتن یک هنجار.

بر این اساس عناصر و مؤلفه‏هایى که در ذهن و ضمیر جامعه به صورت بخشى از فرهنگ عمومى درآیند، چه مثبت و چه منفى، خواه ناخواه، راه خود را به عرصه عمل باز خواهند کرد. باید گفت نمونه‏هاى رفتارى فوق نیز غالبا از این گونه‏اند. یعنى جنبه ضد ارزشى و خلاف بودن خود را از دست داده‏اند و خود به صورت هنجارهایى برخوردار از پشتوانه ارزشى جدید درآمده‏اند; به گونه‏اى که چنانچه کسى از آنها تخطى کندو در صدد عمل طبق معیارهاى فرهنگى و اخلاقى برآید، احتمالا مورد اعتراض و نکوهش دیگران نیز قرار مى‏گیرد.

5. در اینجا همان گونه که در ابتدا اشاره شد، به تاملى درباره دلایل و زمینه‏هاى بروز این دوگانگى در باور و عمل از دیدگاهى جامعه‏شناختى مى‏پردازیم. ابتدا این نکته لازم است گفته شود که در پژوهشهاى مربوط به مسائل و موضوعات علوم انسانى، و از جمله پدیده‏هاى جامعه‏شناختى، نمى‏توان به دنبال یافتن یک «علت‏» و یا «عامل‏» مشخص رفت و تک سبب بین بود. چرا که ماهیت این پدیده‏ها و تفاوتهاى ذاتى آنها با پدیده‏هاى علوم طبیعى (12) مانع از دستیابى به یک علت مشخص براى بروز آنهاست. به عبارت دیگر هیچ‏گاه در پدیده‏هاى انسانى، برخلاف علوم طبیعى، نمى‏توان از وارد کردن یک عامل، بروز نتیجه یا نتایج مشخصى را انتظار داشت. به همین دلیل است که غالب پژوهشگران این رشته بیش از آنکه در پى جستجو از رابطه‏«علت و معلولى‏» میان پدیده‏ها باشند، تمایل به یافتن نوعى «تعاقب‏» و «تقارن‏» میان آنها دارند (13) . ماکس وبر در تبیین علیت جامعه‏شناختى آن را جریانى مى‏داند که میان دو نمود، نسبتى منظم برقرار مى‏سازد; بدین صورت که نمود (الف)، نه حتما، بلکه کم و بیش، بشدت باعث تسهیل نمود (ب) مى شود. مثلا نظام استبدادى باعث تسهیل دخالت دولت در اداره اقتصاد مى‏شود (14) . به این ترتیب در تجزیه و تحلیل پدیده‏هاى فرهنگى و اجتماعى، و از جمله موضوع مقاله‏حاضر، نیز تنها از زمینه‏هاى پیدایش مى‏توان سخن گفت و نه از «علل و عوامل‏»، (مگر به تسامح).

1-5. با بیان این مقدمه باید گفت که یکى از زمینه‏هاى پیدایش و رشد دوگانگى میان نظر و عمل در میان ما ایرانیان، وجود نوعى دوآلیسم فکرى فرهنگى است که ریشه در اعماق فرهنگ باستانى ما دارد. به عبارت دیگر فرد ایرانى هماره خود را میان دو عنصر بعضا متضاد، یعنى آرمانهاى عرشى و زندگى و معیشت فرشى سرگردان و متحیر یافته است. از سویى ویژگى آرمانگرایى و عشق به کمال، خرد و خاطر او را به سوى باور داشتن به کمالات و ارزشها سوق داده و از سوى دیگر زندگى و معیشت مادى با همه الزامات گاه فضیلت‏کش و عریانیهاى چندش آورش، دست و قدم او را به کنش و رفتار فرشى سمت و سو مى‏دهد. به نظر مى‏رسد این امر در پس زمینه (Back ground) شخصیت و منش هر یک از ما به نوعى حضور تعیین کننده دارد; به گونه‏اى که هماره میان دو قطب متضاد در رفت و آمد هستیم; به گاه سخن گفتن و در عرصه‏باور و نظر، جان خود را از سرچشمه زلال آرمانها و ارزشهاى متعالى سیراب مى‏سازیم و هنگام عمل و در عرصه رفتار فردى و اجتماعى، همچون یک ماشین محاسبه‏گر فاقد هر گونه احساس و عاطفه تنها به سود و زیان فردى و آنى مى‏اندیشیم. همین جا باید گفت که این حالت‏با دورویى و نیرنگ و ریا تفاوتى اساسى دارد ونباید با آن اشتباه شود. زیرا در این حالتها فرد، آگاهانه و به عنوان بخشى از یک «کنش عقلانى معطوف به هدف‏» (15) ، خود را بدروغ معتقد به آرمان و عقیده‏اى نشان مى‏دهد تا به هدفش برسد. اما در بحث مورد نظر در این مقاله، فرد، از سر ناچارى بى‏آنکه خود بخواهد و حتى گاه بى‏آنکه خود بداند، دچار دوگانگى در بینش و کنش مى‏گردد.

2-5. حاکمیت درازمدت حکومتهاى استبدادى پادشاهى و سلطه بى‏چون و چراى آنها بر مقدرات و جان و مال مردم این سرزمین، از آنجا که فقدان امنیت فردى و اجتماعى را با خود به همراه داشته است، تاثیرات عمیق و زیانبارى را بر شخصیت و منش فرد ایرانى برجاى گذاشته که برخى از آنها در طول سده‏هاى پى‏درپى به صورت لایه ضخیمى از عادتهاى رفتارى و گفتارى و نیز گونه خاصى از ساخت‏یابى اجتماعى، ته‏نشین شده‏اند. انفکاک میان باور و کنش، یکى از طبیعى‏ترین آثار و نتایج این امر است که به صورت یک ساز و کار دفاعى در مقابل استبداد و بى‏قانونى حاکم، ظاهر گردیده است. به دلیل پرداختن برخى از نویسندگان به ابعاد مختلف این مساله، در اینجا به همین مختصر بسنده مى‏شود. (16)