صنایع دستی استان زنجان
استان زنجان یکی از استان هاى فعال کشور در زمینه صنایع دستى است. یافته های باستان شناسی به دست آمده از این استان بر قدمت انواع صنایع دستی در این منطقه گواهی می دهد. انواع صنایع دستى از قبیل چاقوسازی، گلیم بافى، جاجیم بافی، چارق دوزی، سفال گری، ملیله کارى، فرش بافى، فلزکارى، مسگرى و نقره سازى در شهرستان هاى این استان متداول است. بافت انواع قالى و قالیچه در مناطق مختلف استان رواج دارد ولى بیش ترین میزان تولید در منطقه زنجان، ابهر و قیدار دیده مى شود
ملیله کاری یکی از صنایع دستی بومی استان زنجان است. ملیله به معنای ظریف و ظریف کاری نقره که با استفاده از مفتول ها و نوارهای نقره و با بکارگیری ذوق هنری به شیوه منظم و اسلیمی وار و در انواع مختلف زینتی همچون سنجاق سینه، گردنبند، انگشتر، و انواع مختلف تزئینی همچون پایه استکان، سینی و ... ساخته می شود که قدمت آن به 200 سال قبل از میلاد می رسد.
قدیمی ترین قطعات ملیله ایران به روایت اکثر محققان به سال های 330 تا 550 قبل از میلاد تعلق دارد که طی سال های یاد شده به سبب رواج مصرف ظروف گران قیمت از سوی ثروتمندان، صنعتگران فلزکار، به ویژه زرگران و نقره کاران تمام توجه خود را به زیباتر ساختن ظروف معطوف داشتند و کوشیدند تا به فرآورده های مصرفی حالتی زینتی نیز بدهند و با آنکه بر اثر تاراج اسکندر و سپاهان او، از ظروف فلزی و اشیاء گران قیمت این دوره که غنایمی کم وزن و پر بها بودند اثر چندانی باقی نمانده، ولی آنچه طی یکی دو قرن اخیر در اثر کاوش های باستان شناسی یا به طور تصادفی از دل خاک بیرون آمده نظیر گنج جیحون، همدان و شوش نشانه وجود ملیله کاری و حتی مؤید مهارت و استادی صنعتگران ملیله کاری در ایران قبل از میلاد می باشد.
البته ملیله کاری در شهرهای دیگر مانند اصفهان نیز رایج می باشد ولی ملیله زنجان دارای ظرافت و زیبایی بی نظیری می باشد.
سینی وگیتار ملیله
چاقو سازی یکی از صنایع دستی بومی استان زنجان است، نوعی ابزار برنده که با استفاده از فولاد، استیل، آهن، برنج، شاخ گوزن و ... در انواع مختلف کوچک و بزرگ ساخته می شود که قدمت آن به دوره حکومت مغول ها در زنجان می رسد.
گذشته نه چندان دور زنجان یکی از مراکز مهم صنعتی ایران به شمار می رفت و کارگاه های اسلحه سازی فراوانی در آن دایر بوده است. ولی به دلایل عدیده سیاسی، اجتماعی این کارگاه ها رو به اضمحلال نهاد. چاقوی زنجان با ورود چاقوهای ماشینی از کشور های آلمان، ژاپن و ... دچار رکود شد و می رفت که به ورطه خاموشی بیافتد. ولی با همت استادکاران چاقوساز، این هنر - صنعت با وجود مشکلات فراوان به حیات خود ادامه داد و پیشرفت کرد و اکنون شاهد تولید چاقو های ضد زنگ در استان هستیم.
به طور کلی می توان چاقوی زنجان را از نظر جنس تیغه به دو دسته تقسیم کرد:
چاقو های استیل که در مقابل زنگ زدگی مقاوم اند که مخصوص مصارف خانگی هستند؛
2- چاقو های فولادی که به دلیل ذات مستحکم فولاد دارای مقاومت بالایی هستد.
دسته چاقوها معمولا از جنس شاخ حیوانات به ویژه گوزن ساخته می شوند.
ظرافت چاقوی زنجان به دلیل استفاده از مصالح مرغوب و همچنین شکیل بودن از جهت فرم، تناسب منطقی در ابعاد تیغه و دسته و غلاف آن می باشد که همگی نشانه تبهر و زبردستی صنعتگران چاقوساز زنجانی می باشد.
از انواع چاقو های متداول می توان به چاقوی فنری یا قلمتراش، چاقوی ضامن دار، چاقوی شکاری، چاقوی صحرایی، شمشیر، کارد آشپزخانه، دشنه، قداره و قند شکن که هر کدام به شکل ها و طرح ها و انواع دسته های مختلف تولید می شوند.
از معروف ترین استادان این رشته می توان به استاد حسین فرجیان اشره کرد که سالیان دراز عمر خود را در راه تولید این صنعت دستی صرف نموده اند. همچنین استاد هادی کوهساری، استاد اشرف، استاد حسن فاروسی، استاد علی ایرانی و ... هنرمندان و صنعت گرانی هستند که از دیر باز به فعالیت هنری - صنعتی می پردازند. در اینجا باید از استاد یحیی اولین چاقو ساز زنجانی که حدود 90 سال پیش می زیسته است اشاره نمود.
کاردآشپزخانه وقلمتراش(شاخ گوزن)
چاروق دوزی یکی از صنایع دستی بومی استان زنجان است و نوعی پای پوش سنتی که با استفاده از چرم گاو و نخ های ابریشمی رنگارنگ و در انواع مختلف ( طرح توری و پرده بند ) دوخته می شود که ارزش فرهنگی و هنری آن هنرشناسان داخلی و خارجی را شیفته نقوش انتزاعی و اصیل خود می نماید که قدمت آن به دوره ساسانی و اوج تزیینات آن به دوره صفوی می رسد.
در زمان قدیم چاروق به یک شکل کاملا ساده دوخته می شده است و تغییر و تحولاتی که امروزه بر روی چاروق ها مشاهده می شود ، برای اولین بار توسط مرحوم اصغرخطیبی صورت گرفته است. به گفته مرحوم اصغر خطیبی در گذشته چاروق های تولیدی بوسیله قالب ساخته نمی شده و به همین دلیل چاروق های تولید شده دارای سایز یکسان و مناسبی نبوده اند. ایشان اولین قالب چاروق را با استفاده از گل با روکش کاغذی ساخته اند. از نمونه چاروق های ابتکاری مرحوم می توان به چاروق های پشت بسته گلدار، تمام پرده بند و گلدار و چاروق های معمولی متداول اشاره کرد.
نا گفته نماند که به همت استادکار با تجربه این رشته، استاد غلامعلی رضایی که یکی از استادان قدیمی این رشته می باشند، بیش از 7 نوع طرح جدید الهام گرفته از چاروق های اولیه به طرح های سنتی چاروق اضافه شده است. انواع چاروق های تولیدی به شکل روفرشی، کفش های چرمی، چاروق های تمام پرده بند که قسمت رویه آن پرده بافی می شود.
چاروق توری
فرش نوعی کفپوش و عایق در مقابل گرما و سرما می باشد که با استفاده از نخ های پشمی یا ابریشمی رنگارنگ و در انواع گره های متقارن و نا متقارن بافته می شود و قدمت آن به زمان کشف پازیریک می رسد.
استان زنجان یکی از قطب های فعال قالی بافی در سطح کشور است. قالی در استان زنجان، از جهت نحوه بافت، مواد اولیه مصرفی و نوع طرح و نقش آن به چند دسته تقسیم می شود. در گذشته بسیار دور در استان زنجان یک نوع قالی شبیه به خرسک در منطقه قیدار با رج شماره بالا و یک پود کلفت تهیه می شده است که در حقیقت سنتی ترین فرش دستبافت استان محسوب می شود که اکثر روستاییان با بافت این نوع زیر انداز آشنایی کامل داشته اند. البته در حال حاضر نیز تعدادی از زنان روستایی به بافت این نوع قالی مبادرت می نمایند.
نوع دیگری از قالی که خاص استان زنجان است، قالی با نقش « شاه بلاغی » و غلط ماهی است که هر دو نوع نقشه به شکل ذهنی اجرا می شود و از نظر کیفیت بافت از خرسک های اولیه ریزتر بافته می شود. ولی از نظر مرغوبیت، کیفیت لازم را ندارند. این نوع بافته در زنجان طرفداران مخصوص به خودش را دارد و کسانی که استطاعات خرید فرش های ریز بافت را ندارند از این نوع قالی ها استفاده می کنند که از نظر قیمت در سطح پایین تری هستند.
رایج ترین نوع قالی پشمی در استان زنجان طرح افشار است. این نوع قالی ریز بافت است و از آذربایجان غربی وارد استان زنجان شده است. قالی بافان در شهرستان های زنجان، طارم، گرماب و روستاهای تابعه آن بیشتر این نوع قالی را تولید می کنند.
فرش دستبافت
گلیم به عنوان اولین کفپوش ساده بشر که با استفاده از نخ های پشمی یا موی بز بر روی تارهای چله پودکشی و ساده پیچ شده و دارای نقوش ذهنی و انتزاعی است.
گلیم چیست؟ واژه گلیم به طور ساده یک فرش با بافت صاف یا یک نوع قالی بدون کرک یا خواب گره خورده است، نام این فرش در زبان های مختلف با اسامی گوناگون استفاده می شود. برای مثال:
گلیم در افغانستان و اوکراین و ترکیه و لهستان و مجارستان و صربستان، پلاس در قفقاز، لیاط در سوریه و لبنان و چیلیم در رومانی.
گلیم
گیوه به معنی گِیمَه ( پوشیدن ) و پای پوش نخی که رویه آن را از نخ بافته و زیره آن را از چرم گاومیش بریده و به هم می دوزند.
گیوه بافی یکی دیگر از صنایع دستی زنجان می باشد که برای استفاده آقایان تولید می شود.
اساتید معاصر:نجف حاجیلو، عین الله حسنی، علی ندرلو، فیضعلی الماسی، جلال حاجیلو
گیوه مردانه
مجسمه سازی یکی از صنایع دستی تاثیر گذار و فرهنگی استان زنجان است که استادان مجسمه ساز زیاد و ماهری به این هنر-صنعت مشغول هستند.
مجسمه
معرق کاری یکی از صنایع دستی ظریف است که انواع چوب ها با رنگ های مختلف جهت به وجود آوردن نقوش و طرح های حیوانی و پرنده با ظرافت و مهارت هنری بکار می رود.
معرق کاری عبارت است از ایجاد نقوش و طرح های مختلف که از کنار هم قرار دادن قطعات بریده شده چوب در کنار یکدیگر به وجود می آید. در معرق چوب از چوب های مختلف، استخوان، صدف و... استفاده می شود و در نهایت تصویری که دارای رنگ طبیعی می باشد به دست می آید و در بعضی موارد نقش هایی طبیعی از رگه های چوبی به وجود می آید. معرق چوب در ایران فنی جوان و جدید می باشد و قدمتی 50 ساله دارد.
تابلومعرق
منبت روی چوب هنر کنده کاری روی چوب را گویند و بر حسب نوع برجستگی که در آن بوجود می آید به منبت کم برجسته، منبت نیم برجسته ، منبت تمام برجسته و پیکره تقسیم می شود که منبت کاران زنجانی به منبت کاری نیم برجسته و تمام برجسته هنر می ورزند.
کنده کاری روی چوب
ساخت سازهای سنتی یکی از صنایع دستی تاثیر گذار فرهنگی می باشد که این هنر - صنعت نیاز به مهارت فنی و شناخت اصوات موسیقی داشته و در استان زنجان ساخت سازهای زهی همچون سه تار، تار و ... رواج دارد.
تار و سه تار
گبه بافی نوعی فرش دستبافت است که یک تا سه سانتیمتر خواب دارد، درشت بافت است و به تناسب چله پودهای آن ضخیم است. اسکلت اصلی گبه تار و پود است، در گبه از پود زیاد در هر رج استفاده می شود که این نوع بافته نوعی عایق برای گرما و سرما می باشد.
گبه
نگارگری ( مینیاتور) یکی از زیباترین جلوه های طراحی است که با ترکیب شمایل انسانی، طرح های طبیعت و رنگ بندی بعد دار اثری بی بدیل به وجود می آورد که هنرمندان نگارگر زنجانی ادامه دهنده اسلوب ها و شیوه های مکتب های هنری و خالق آثار هنری بی بدیل هستند.
تابلومینیاتور
سفالگری و کاشی سازی یکی از صنایع دستی کهن استان زنجان است. آثار سفالی و کاشی بنای گنبد سلطانیه که از دوران حکومت مغول ها در قرن هفتم هجری قمری بجا مانده نشان دهنده عظمت و اعتلای هنر - صنعت سفالگری و کاشی سازی در استان زنجان می باشد.
گلدان و خمره سفالی
مسگری به معنی ساختن ظروف مسی است که با استفاده از ورق مسی به شیوه چکش کاری در دو نوع ظروف کاربردی و دکوری که روح سنتی و هنری آن تداوم بخش حیات این هنر و صنعت دستی با ارزش در استان می باشد.
قابلمه مسی
تراش سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی یکی از شاخص ترین صنایع دستی استان است که وجود ذخایر سنگ های عقیق، فلورین، مالاکیت و گارنت در استان و تبدیل این سنگ ها به نگین موجب شکوفایی هنری و اقتصادی این هنر - صنعت شده است.