تحقیق مقاله محمد ظاهرشاه در تبعید

محمد ظاهرشاه در تبعید

   در مورد وضع زندگی محمد ظاهر شاه در تبعید کمتر سخن گفته شده است خود او نیز کمتر به صحبت در مورد این دوره از زندگی اش تمایل داشت.ظاهرشاه در مصاحبه با بی بی سی در جواب سوالی از کمک های شاه ایران بخود و خانواده اش سرسری گذشت اما از دربار سعودی تشکر کرد. یکی از منابعی که درمورد وضع زندگی شاه افغانستان بخصوص در روزهای اول تبعید می توان به آن استناد کرد، کتاب خاطرات امیر اسد الله علم وزیر دربار شاه ایران است که وی از نزدیک در جریان این مسایل قرار داشت.

خاطرات اسدالله علم که شامل وقایع روزمرهء چندین سال کار و تماس نزدیک وی با شاه ایران است، سالها پس از مرگ شاه و علم به نشر رسید. او این خاطرات را محرمانه می نوشت و آنرا به بانکی در سویس می فرستاد و وصیت کرده بود که این خاطرات پس از مرگ او و شاه ایران به نشر برسد.

من موضوعاتی را که در آن خاطرات، به افغانستان و بخصوص به زندگی محمد ظاهرشاه در تبعید رابطه داشت در این نوشته اقتباس نموده و در مواردی که نیاز به تبصره و توضیح بود، آنرا در جایش آورده ام. امید است که برای خوانندگان محترم جالب باشد.

 صبح شرفیاب شدم. روز بسیار بدی بود چون صبح در افغانستان کودتا شده است. سردار داود خان نخست وزیر اسبق افغانستان، پسرعمو و شوهر خواهر شاه برعلیه شاه (کودتا کرده است) تف بر این دنیا! بیچاره سردار عبدالولی خان شوهر دختر شاه، فرمانده پادگان کابل هم گویا کشته شده باشد. خیلی با من دوست بود. شاهنشاه خیلی ناراحت بودند بخصوص که این شخص (داود) طرفدار بسط نفوذ شوروی است گو اینکه نمی تواند کمونیست باشد چون خیلی مالک بزرگ و متوملی است. اغلب دهات آباد افغانستان مال اوست. مضحک اینست که این شخص دیکتاتور بود. پانزده سال نخست وزیر افغانستان بود بطور استبداد مطلق حالا می گوید برای آزادی دادن به مردم کودتا کرده ام حتی با تشکیل مجلس رسمی هم مخالفت میکرد با این تفصیل باز اگر کار به خودش ختم شود راضی هستیم. مطلب مهم اینست که تمام افسران ارتش افغانستان در شوروی درس خوانده اند و مسلما شستشوی مغزی شده اند ، بخصوص با فقر و مسکنت بزرگی که دامنگیر آن هستند و بلا تردید کلک داود را خواهند کند و افغانستان هم یک بلای دیگری مثل عراق برای ما می شود. آقای داود خان هم جمهوری اعلام کرده اند. مدتی دراین باره گفتگو شد. به شاهنشاه عرض کردم اگر پادشاه که حالا درایتالیا بسرمی برد، به خود بیاید و در غرب افغانستان پیاده بشود، می توانیم زیاد به او کمک کنیم و کلک داود را بکنیم بدون درگیری نظامی، با عشایر فقط.

فرمودند این جنم را ندارد، بعلاوه باید صبر کرد. وای که این صبر پدر ما را درمی آورد!

ناهار مهمان سفیر امریکا بودم. با خانم جانسون مدتی در بارهء افغانستان صحبت کردیم. آیا واقعا خبر ندارند ویا واقف نیستند؟ فقط گفت که بیوگرافی داود را امروز خوانده است. در جیبش هم بود!)

آنچه علم در بارهء ثروت و تمول داود خان نوشته است با واقعیت سازگار نبود. از صحبت علم با شاهنشاه چنین برمی آید که شاه ایران بیشتر از علم به اوضاع وارد بود. در آن زمان که داود خان با کودتا کشور را جمهوری اعلام نمود، در غرب افغانستان امکان قیام علیه داود نمی رفت، برعکس مردم با توجه به شخصیت مستبد داود از یکطرف و رکود و بی سروسامانی اوضاع تحت سلطهء یک رژیم بی کفایت که امیدی به بهبودی وضع نیز نبود، از جانب دیگر، هرگز تمایلی به قیام برعلیه رژیم جدید نداشتند. برعکس این کودتا در آغاز امیدواری های زیادی در ملت بوجود آورد. کمک به قبایل غرب افغانستان توسط ایران برای باز گردانیدن شاه به اریکهء سلطنت و سرنگونی داود فقط می توانست یک خواب و خیال و یا لاف وگزاف علم برای مهم جلوه دادن خود به ولی نعمت خویش شاه ایران باشد.

البته شاه افغانستان پس از کودتا، خود به این ضعف خود بخوبی واقف بود و مشکل بزرگ او این بود که دامادش سردار عبدالولی که در عین حال رابطهء نزدیک با شاه ایران داشت و شاید می توانست دست به کاری بزند، در کابل زندانی داود و در حقیقت گروگانی بود که می توانست به آن وسیله پادشاه مخلوع را تحت فشار قرار دهد.

شاه ایران می دانست که پادشاه افغانستان دیگر توان واراده ای برای بازگشت ندارد. او امکان فرار دادن و نجات سردار عبدالولی از زندان داود را به بررسی گرفت اما بعدا که داود قادر به تحکیم پایه های قدرت خویش گردید، نخواست با اقدامی خصمانه او را بیشتر بدامن روسها بیاندازد.

صبح شرفیاب شدم. باز موضوع افغانستان مطرح بود. داود دارد مسلط می شود. با پادشاه هم تماس گرفته ایم. یعنی هیچ! گفته است حالا منتظرم! معلوم نیست عبدالولی کشته شده شده باشد. شرح جریانی را که از ساواک رسیده بود بررسی کردیم و دیگر هیچ!)

همان گونه که علم اشاره می کند، با استحکام قدرت داود، همسایگان راه دیگری جز برسمیت شناختن رژیم جدید نداشتند و بنابراین ایران هم باید هرچه زود تر تصمیم می گرفت.

 صبح با اختصار شرفیاب شدم. برنامه ای از بی بی سی شنیده بودم که شاه افغانستان را با شاه ایران مقایسه می کرد.

میان ماه من تا ماه گردون

تفاوت از زمین تا آسمان است

خیلی خوب و بیطرفانه بود و بالاخره می گفت شاه ایران یک وزنهء بین المللی و یک مرد دینامیک است. شاه افغانستان در طول چهل سال سلطنت متحجر شده شد بود و کاری از پیش نمی برد. بعد هم می گفت که بنظر می رسد یک عمل خانوادگی و با توافق بود. (شاه) فرمودند پس کشت و کشتار چه بود؟ ولی پسر شاه در نایروبی (کینیا) برای داود امید موفقیت کرده است.

دراینجا مشخص نیست که کدام پسر شاه در آن موقع در کینیا بوده است. از طرف دیگر با توجه به اینکه این کودتا با حداقل تلفات جانی به پیروزی رسید و داود نیز این کودتا را کودتای سفید خواند، عدم مقاومت در برابر کودتاگران، این شایعه را بوجود آورد که گویا کودتا با توافق قبلی شاه صورت گرفته است.

 تلگرافی از اردشیر زاهدی سفیر از واشنگتن رسیده بود. مذاکراتی که با سفیر افغانستان راجع به این که رژیم جدید را بشناسیم کرده بود. سفیر افغانستان اصرار داشت زود تر بشناسیم. اردشیر با سفیر پاکستان هم صحبت کرده بود. همچنان با تلفن با بوتو، و بوتو گفته بود خوب است به امریکا و انگلیس بگوئیم که بعد از ما بشناسند. فرمود ما که تصمیم اتخاذ کردیم امروز بشناسیم. به اردشیر جواب بده برای اینکه بهانه ای بعد ها برای رژیم جدید بدست نداده باشیم، تصمیم گرفتیم آنها را بشناسیم.

به این ترتیب ایران با دل ناخواسته رژیم داود خان را برسمیت شناخت. زیرا شاه برکنار شده و نیز در اعضای خانوادهء او هیچکس ارادهء مخالفت با داود را نداشت در حالی که شاه ایران می دانست کودتای داود و سقوط یک رژیم سلطنتی در همسایگی ایران چقدر برای سلطهء او زیانبار است.

 بعد در خصوص افغانستان صحبت شد. عرض کردم گو اینکه پادشاه هیچ عکس العملی نکرد ولی ما هم خیلی مفتی آنها را شناختیم. ما امکان همه جور اقدامات داشتیم و داریم. فرمودند آخر اقدام یکطرفی ما کافی نبود. عرض کردم برای امتیاز گرفتن که خوب بود. من خودم می توانستم تا هرات درد سرش را فراهم کنم. فرمودند می دانم ولی از این عمل داود را جریحه دار می کردیم. عرض کردم هنگام این بدبختی و اول کار ناچار بود امتیازات فراوانی به شاهنشاه بدهد. دیگر چیزی نفرمودند. مثل اینکه از کمک امریکا و انگلیس در برابر شوروی خاطر جمعی ندارند.

ویراستار کتاب این گزافه گوئی علم را باور کرده و می نویسد:

خانوادهء علم از زمانهای گذشته با سران منطقهء هرات (خراسان خاوری تاریخی) روابط نزدیک دوستی و خانوادگی داشتند ودارای املاکی در آنسوی مرز بودند. همسر امیر اسماعیل خان (شوکت الملک اول) برادر بزرگتر محمد ابراهیم (پدر علم) دختر سلطان احمد خان بلوچ شاه هرات بود.

هرچند این مطلب از تز دکترای پیروز مجتهد زاده در دانشگاه لندن نقل شده ولی در زمانی که به آن اشاره شده نه از سلطان احمد خان بلوچ نامی است و نه در آن زمان در هرات نظام پادشاهی مستقلی وجود داشته است.

وزیر مختار امریکا آمد در خصوص… و افغانستان صحبت کردیم واینکه آیا داود دوام می آورد یا نه؟ صحبت کردیم. می گفت یکسال پیش داود به سفیر ما گفته بود که اگر وضع شاه به همین طور ها بماند، قابل دوام نخواهد بود. باید حرکتی بکند. و حالا برادرش نعیم که سابق وزیر خارجهء افغانستان بود و من خوب می شناسم، به سفیر ما یادآوری کرده است که مگر حرف پارسال ما را از یاد برده اید که از حرکت ما اظهار تعجب می کنید؟ بعد هم می گفت عکس کمیتهء انقلااب داود برای ما رسیده (است). تمام افسران جوان یا همکاران سابق داود یا پسران آنها هستندشاه ایران سخت آرزومند آن بود که شاه افغانستان حرکتی که نشان از مخالفت او با رژیم جدید باشد از خود نشان دهد ولی چنین نشد. ظاهر شاه تحت فشار نور احمد اعتمادی و زلمی محمود غازی و نیز مشکل اقتصادی که به آن مواجه بود، ناچار شد به رژیم جدید بیعت کند.

 عرض کردم در وهلهء اول اجازه فرمائید من غرب افغانستان را بشورانم. این کار امکان دارد. در ثانی باید پادشاه را در دست گرفت. فرمود خیلی پفیوز است. هیچ علاقه به اقدامی ندارد. هرقدر سفیر ما در رم خواسته است با او تماس بگیرد نشده (است). عرض کردم بدبخت زندانی نوراحمد اعتمادی (در متن نورمحمد آمده است) صدراعظم سابق و سفیر فعلی افغانستان است که مرد دوروئی است، مسلما پادشاه به او اعتماد ندارد. بنابراین قطعی است که جرئت نمی کند با سفیر شاهنشاه تماس حاصل کند، باید از راه دیگر رفت. فرمودند چه راهی؟ عرض کردم مثلا اجازه فرمایید دکتر پرویز (پرویز ناتل) (منظور علم داکتر پرویز ناتل خانلری است) راکه مرد نویسنده ای است و طرف توجه افغانها هم می باشد و سابق که به افغانستان می رفت خیلی مورد توجه پادشاه بود وحتی ناهار و شام با او خورده است، به عنوان اینکه در اروپا بوده و می خواهد ادای احترامی به شاه بکند، بفرستم. از طرف خودش این اقدام را بکند و برود شاه را ببیندو وقتی نفس او به نفس شاه رسید، یواشکی بگوید من آمده ام از طرف شاهشاه به شما بگویم اگر در عسرت هستید، هرقدر پول بخواهید تقدیم می کنم که لااقل شاه در دست ما باشد ومنتی از ما داشته باشد. موقعش که رسید و زمینه که آماده شد، هم خودش تشویق به آمدن می شود و هم ممکن است امریکا و انگلیس به او فشار بیاورند، حتی چینی ها. بخصوص که در ماههای آخر در قبال خواستهء شوروی ها خیلی مقاومت بخرج می داد، چنانچه هنگام آمدن پودگورنی به کابل در گرویدن به بلوک شرق خیلی مقاومت کرد. فرمودند نظر خوبی است، فوری اقدام کنید.

در خصوص داود خان، صدراعظم و رئیس جمهور افغانستان مدتی بحث کردیم که آیا چه وضعی بخود خواهد گرفت. آیا آلتی در دست نظامی های متمایل به شوروی می شود یا تکانی می خورد و لااقل عشایر و علماء را در قبال آنها حفظ می کند و تعادلی نگهدارد؟ فرمودند هیچ معلوم نیست. عرض کردم مرد پخته ای است. فکر نمی کنم به آسانی ها آلت بشود. فرمودند تا چه امکاناتی داشته باشد ولی سابقا که علماء از او نفرت داشتندبالاخره شاه از سلطنت استعفا داد و به رژیم جمهوری بیعت کرد و برای ایران نیز دلیلی برای تعلل در شناخت رژیم داود خان باقی نماند. شاه چنانچه بعدا خواهد آمد به مشکلات زیادی مواجه بود و کسانی هم از وضع روانی او استفاده کردند و او را به بیعت تشویق کردند.

استعفای شاه افغانستان

21 اسد 1352

روم

بسم الله الرحمن الرحیم

برادرم جلالتمآب رئیس جمهور!

از موقعیکه خبر جریانات اخیر را شنیدم تا ایندم فکرم متوجه وطن من بود وبرای آیندهء آن نگران بودم.