در مسیر بنادر خلیج فارس . وقتی که از اقلیم گرم و خشک صحرایی که با وجود زیادی نسبی باران ، این اقلیم خشک است و از حدود بندر دیلم شروع می شود ، بندر بوشهر ، کنگان ، گاوبندی و تا بندر لنگه را در بر می گیرد ، وارد اقلیم گرم و خشک و بیابانی ، که بندر لنگه ، بندر کنگ ، بندر خمیر ، بندر عباس ، جاسک و تا چاه بهار را شامل می شود ، و در تمام سال رطوبت آن زیاد و معدل گرمای سالانه اش بالاست ، می شویم ، می بینیم که چگونه از بندر لنگه به طرف بندر عباس انبوه بادگیرهایی که نسیم خنک دریا را به قلب شهرها و روستاهای گرم در این نواحی کشانند ، سازنده ترکیب عمده و منطقی سیمای شهر و روستاهاست.
در این نواحی گاه به تفاوت بارزی بین روستاهایی که در نواحی کوهستانی کنار دریا واقع شده اند ، با آنان که در امتداد سطح آب دریا بر جلگه قرار گرفته اند ، بر می خوریم که همواره به خاطر آسان رسیدن نسیم دریا به مجموعه های جلگه ای این نوع بادگیرهای فراوان دارد.
مهنه
سر راه تربت حیدریه به گناباد ، در نواحی شمال کوهپایه قائنات و جنوب کوههای باخرز در خراسان به روستاهایی که بادگیرهایشان کوتاه است ، زیاد بر می خوریم. یکی از این روستاها مهنه است. این ترکیب بسته به شرایط میکرو کلیماتیک محل ، تا زابل به چشم می خورد . در مهنه باد موافق در ارتفاع پایین می وزد و به کمک این بادگیرها به اطاقهای کوچک و محل زندگی مردم کشیده می شود. هر خانه معمولاً از تعدادی اطاقهای ساده که نقشه یک نمونه آن نشان داده شده و قسمتهای دیگر تشکیل می شود که دور حیاط قرار گرفته اند. معمولاً اطاقهایی که بیشتر مورد استفاده زندگی است ، بادگیر دارد. در زمستان برای جلوگیری از نفوذ باد سرد مدخل این بادگیرها را می بندند. باد پر گرد و خاک معمولاً بر پشت بادگیرها می وزد. در این نواحی ، صرفنظر از اینکه ، ریخت روستا در مقابل مشکلات اقلیمی به صورت منطقی گسترش یافته ، دو قسمت بادگیر و گنبد با ارتفاعی که از قسمت مسطح بامها گرفته اند ، در بر قرار نمودن شرایط راحتی در مقابل مسایل آب و هوایی سهم بسزایی دارند.
بادگیر سه طرفه
نمونه بادگیر امامزاده حسین طبس . در این نوع بادگیر سطح مقابل به باد مطبوع را وسیع تر و با حفره های بیشتری ساخته اند. دو طرف دیگر نیز در صورت تغییر جهت باد خنک ، هوا را به داخل می کشد. باد همینکه به حفره های بادگیر بر می خورد ، به خاطر شکل منحنی حفره ها آسان به پایین کشیده می شود. سرعت باد در مدخل از سرعت اصلی باد بیشتر است. تقسیم دهانه بادگیر ، گذشته از اینکه ترکیب بادگیر را محکم می کند و آنرا در مقابل باد مقاوم می نماید ، در افزودن سرعت بادی که به پایین کشیده می شود موثر است. در بادگیرهای بلند و چهار طرفه که نمونه های آنرا در یزد زیاد می توان دید ، برای استحکام بیشتر تیغه های تقسیم کننده را با تیرک کلافبندی کرده اند.
مسجد جامع طبس
بادگیر یک طرفه و هواکش ، یک نمونه کامل در مسجد جامع طبس . در طبس طوفانی گرم و پر گرد و خاک ، هنگام تابستان از طرف جنوب وجود دارد. شاید این دنباله جریان اقیانوس هند باشد و ممکن است هم مربوط به جریان های داخلی خود کویر باشد. بادگیرهای این شهر بیشتر یک طرفه و در جهت شمال غرب و یا شمال قرار دارند. جریان گرمی که بدان اشاره شد بر پشت بادگیرها می وزد. در مسجد جامعه طبس یک ردیف بادگیر در جبهه جنوب شرقی شبستان اصلی ، یعنی رو به باد مطبوع قرار گرفته است. شکل مدخل باد ، در این بادگیرها طوری است که در کشاندن باد به داخل نقش موثری دارد ، به این معنی که باد مطبوع در برخورد با انحنای مدخل بادگیر به پایین هدایت می شود. در سمت دیگر شبستان به یک سری هواکش بر می خوریم ، که در زیر سقف جانب شمال غربی شبستان اصلی ، حفره های آن خودنمایی می کند . این حفره ها از میان سقف ، بالای طاقها و ستونهای شبستان جانب شمال غربی ، به خارج یعنی به پشت مسجد راه دارد. (چون بام مسجد مسطح است و شبستان آن طاقدار . لذا بالای ستونها کلفتی به وجود می آید به همین علت مجرای مکش در بالای ستونها است. ) مدخل هوا که مربوط به هواکش می شود به این ترتیب پشت به باد گرم و در یک حوزه کم فشار واقع شده است.
هنگامی که باد خنک می وزد ن هوای خنک از طریق مجراهایی که بدان اشاره شد به داخل کشیده می شود. عبور هوا از میان سقف شبستان از نفوذ گرمای آفتاب که بر بام می تابد ، به زیر، به سهم خود جلوگیری می کند. هنگامی که باد گرم وجود دارد. هوا توسط هواکشها از درون شبستان به خارج مکیده می شود. این وضع مکیده شدن هوا از داخل شبستان به خارج . در مورد خود بادگیرها هم هنگامی که باد بر پشت آنها می وزد ، صدق می کند. چون در این حال نیز یک حوزه کم فشار هوا نسبت به هوای داخل شبستان در جلو بادگیرها ایجاد می شود که به خاطر رانده شدن جریان گرم و طوفانی به بالا می باشد. شکل انحنای پشت بادگیرها که پیروی از شکل داخلی می کند در این حال برای راندن باد به طرف بالا نقش موثری دارد. شبیه این حالت برای روزنه های پشت به باد گرم در ساقه گنبد اتفاق می افتد. البته این در صورتی است که روزنه های مقابل به باد گرم در ساقه گنبد بسته شود . به این ترتیب در حالتی که باد نامطبوع وجود دارد مکیده شدن هوای داخل به خارج هوای داخل را برای تجمع مساعدتر می کند.
آب انبار مصلی نائین :
در این آب انبار که یک نمونه کامل است ، یک راه پله به پاشیر دسترسی خصوصی از داخل باغ مصلی پیش بینی شده است و دهانه ورودی آن ما بین دو بادگیر در تصویر دیده می شود. یک راه پله هم پشت باغ قرار دارد که عمومی بوده است و ساکنان پشت مصلی از آن استفاده می کرده اند . دو بادگیر همانند هوای مطبوع را به داخل می کشد و یک بادگیر که در محور مخزن قرار گرفته ، هوای بالای سطح آب مخزن را به خارج می مکد. در نتیجه یک جریان هوا از دو بادگیر به طرف بادگیر سوم بر قرار می شود. دو بادگیر هر یک به تنهایی و بخصوص در مجموع قویتر از بادگیر مکنده هستند.
دو بادگیر بلند چهار طرفه و بادگیر بالای مخزن هشت طرفه است. بار سقف مخزن علاوه بر دیوار چهار جانب . روی 4 ستون قرار می گیرد. سقف به نظر می رسد که گنبدی باشد. هشت طرفه بودن بادگیر سوم باید به خاطر رها نمودن هوای مکیده شده به هر طرف باشد . یک مجرا از هر بادگیر بزرگ علاوه بر آب انبار به یک اطاق راه دارد.