ذکر الهى» چون نسیم فرحبخش، حیات معنوى را به انسان هدیه مى کند; قلب خسته و افسرده انسان با «یاد خدا» طراوت مى یابد و در کشاکش مشکلات و انبوه گرفتاریها به یاد معشوق است که اطمینان و آرامش را براى جانها به ارمغان مى آورد.
انسانى که در هر لحظه به یاد خداوند و فقر و احتیاج خویش به ذات اقدس الهى و عقاب و ثواب باشد، در درون خویش راهى براى رشد و نمو رذائل اخلاقى و ارتکاب معاصى نخواهد گذاشت و همواره در صدد رشد و تعالى خویش مى باشد.
بنابراین «ذکر و یاد خدا» از مهم ترین عوامل رسیدن به قرب الهى است که انسان را از جهان ماده به عالم معنا و معنویت مى رساند. «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْرًا کَثِیرًا * وَسَبِّحُوهُ بُکْرَه ً وَأَصِیلًا» (احزاب / 41 – 42)
اى کسانى که ایمان آورده اید، خدا را بسیار یاد کنید و او را در صبحگاه و شامگاه تسبیح کنید.
مفهوم ذکر
«ذکر» در لغت به معناى «یاد کردن» است، خواه با زبان باشد یا با قلب یا هردو، خواه بعد از نسیان باشد یا در ادامه ذکر. و نیز «ذکر» به معناى «حفظ شىء» است و خلاف نسیان مى باشد.
به بیان دیگر، «ذکر» عبارتست از اینکه آدمى نیروى ادراک خود را متوجه یاد شده کند، یا به اینکه نام او را ببرد و یا صفات او را به زبان جارى کند و مصداق مهمتر اینکه در قلب به یاد او باشد.
طبق این معنا ذکر معناى عامى دارد که هر چیزى را شامل مى شود، امّا آنچه خداوند در قرآن کریم به آن امر فرموده، «ذکر خداوند» و «یادآورى نعمتهاى الهى» مى باشد که در سایه آن انسان غبار غفلت و دورى را از قلب خود بزداید و برجان و روح خسته خویش، با باران یاد الهى گلهاى طاعت و بندگى را برویاند.
مراتب ذکر
ذکر مقامى بسیار بلند دارد و داراى مراتب و درجاتى است; اولین مرتبه آن، «ذکر لفظى و زبانى» است و مراد از «ذکر لفظى» حرف لقلقه زبان نمى باشد چرا که اگر توجه به معناى الفاظ نباشد هیچ ارزشى ندارد و شاهد این مدعا اینکه گاه انسان افرادى را مى بیند که در عین اینکه با زبان مشغول «ذکر خداوند» هستند، با عمل خویش مرتکب گناه و معصیتى مى شوند! و حال آنکه ذکر حقیقى، انسان را از گناه باز مى دارد.
مرتبه دوم; ذکر قلبى است یعنى توجه به خداوند از دل انسان بجوشد و به زبان جارى شود، هر چند حتماً لازم نیست به زبان جارى شود.
مرتبه سوم; یاد کردن خدا در تمامى احوال است و اینکه انسان حتى یک لحظه هم از یاد خدا غافل نباشد و در تمامى اوقات خدا را حاضر و ناظر بر اعمال خویش بداند.
با دقت در آیات و روایات بدست مى آید که اساس ذکر توجه درونى است و اینکه انسان با تمام قلب و جان خویش به ذات پاک خدا توجه کند، پیمان توجهى که انسان را از گناه باز مى دارد و به اطاعت فرمان او دعوت مى کند به همین دلیل در احادیث متعددى از پیشوایان اسلام نقل شده که منظور از ذکر خدا یادآورى عملى است.
بدیهى است که انسان از همان ابتدا نمى تواند به مرحله والاى ذکر و یاد کردن خدا در تمامى احوال نایل شود بلکه با تمرین و ممارست در گفتن «الفاظ» و دقت در معانى ذکرها، کم کم «پیوسته به یاد خدا بودن» براى او حاصل مى شود و چنین نیست که «ذکر لفظى» ارزش و اعتبارى نداشته باشد، بلکه آن هم به نوبه خود مورد تأکید قرار گرفته است و منشأ آثار فراوانى مى باشد.
آثار ذکر
«یاد خداوند» آثار و برکات فراوانى دارد که در آیات و روایات به آن اشاره شده است و ما در این جا به برخى از آن ها مى پردازیم:
1. مورد یاد خدا قرار گرفتن
«واذکرونى اذکرکم واشکروا لى ولا تکفرون» مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و کفران نورزید.
ذکر خدا معناى وسیع و مصادیق فراوانى دارد. انسانى که در تمامى لحظات زندگى به یاد ذات پاکى است که سرچشمه تمام خوبیها و نیکها مى باشد و به این وسیله روح و جان خود را پاک و روشن مى سازد، خداوند نیز در تمامى مراحل زندگى و در اوج مشکلات و سختى ها او را تنها نمى گذارد.
2. همنشینى با خدا
کسى که همواره به یاد خدا باشد، خداوند همنشین و جلیس او خواهد بود چنانکه در حدیث قدسى به حضرت موسى(ع) فرمود: اى موسى; من همنشین کسى هستم که مرا یاد کند، موسى سؤال کرد: روزى که هیچ پناهى نیست جز پناه تو چه کسى در پناه تو خواهد بود. فرمود: آنها که مرا یاد مى کنند و من نیز آنان را یارى مى کنم، و با هم دوستى مى کنند در راه من، پس دوست دارم آنها را، اینان کسانى هستند که وقتى بخواهم به اهل زمین بدى رسانم، آنها را یاد کرده و به خاطر آنان بدى را دفع مى کنم.
. محبت خداوند
انسانى که پیوسته به یاد خداست، حب الهى در قلبش جاى مى گیرد. چنانچه در زندگى روزه مره نیز چنین است که اگر انسان در تمامى ساعات و در تمامى افکار خود شخص خاصى را در خاطر داشته باشد، کم کم محبت او در قلبش حاکم مى شود.
در روایت نیز آمده است.
«من اکْثَر ذکر الله احبْه» هر کس زیاد خدا را یاد کند، محبت خداوند در قلبش حاکم مى شود.
4. فلاح و رستگارى
از نظر قرآن کریم ذکر خدا زمینه رستگارى انسان را فراهم مى سازد: «واذکر والله کثیراً لعلکم تفلحون» خدا را بسیار یاد کنید، باشد که رستگار شوید.
5. افزایش برکت و حضور ملائکه
از روایات استفاده مى شود خانه اى که ذکر خدا در آن بسیار شود، برکتش بسیار مى شود و ملائکه در آن خانه حاضر و شیطانها دور مى گردند، و آن خانه براى اهل آسمانها آنچنان درخشنده است که ستارگان براى اهل زمین، و خانه اى که در آن قرآن خوانده نشود و ذکر خدا در آن نشود، برکتش کم است، ملائکه از آن خانه گریزان.