تحقیق مقاله آموزش زبان عربی

آموزش زبان عربی

 

 

بسمه‌تعالی

قواعد زبان عربی            صرف (تجزیه ساختمان هر کلمه)                 فعل

                                                                                 اسم

                                                                                 حرف

                                  نحو(نقش هر کلمه در جمله)                 انواع اعراب

                                                                       اعراب فعل مضارع

                                                                       مرفوعات

                                                                       منصوبات

                                                                       مجرورات

                                                                       توابع

                                                                       اعداد

(تحلیل صرفی فعل )

1) فعل از نظر زمان و صیغه                       ماضی                       ماضی ساده

                                                                                ماضی نقلی

                                                                                 ماضی بعید

نهی

 

جحد

 

                                                                                 ماضی استمراری

غایب و متکلم        

 

مخاطب

 

                                                      مضارع                           

                                                     امر            

                                                    مستقبل

 2) فعل از نظر تعداد حروف          ثلاثی        مجرد         مزید

                                          رباعی          مجرد         مزید

3) فعل از نظر کیفیت حروف           صحیح       1-  سالم            2- مهموز        3-  مضاعف

                                             معتل          1 - مثال      2 -  اجوف     3 -  ناقص      4 - لفیف

4) فعل از نظر داشتن مفعول‌به           1 - لازم                          2 - متعدی

5) فعل از نظر داشتن  فاعل          1-معلوم          2- مجهول ( فاعل ندارد)

6)  فعل از نظر تغییرات حرف آخر            1 -معرب         2- مبنی

جدول صرف افعال ماضی و مضارع با تعیین شناسه و ترجمه

شماره صیغه

صیغه فعل

ضمیر منفصل رفعی

صرف ماضی ذَهَبَ

ترجمه

شناسه ضمیر متصل رفعی

صرف مضارع یَذهَبُ

ترجمه

شناسه

1

للغائب= مفرد مذکر غایب

هُوَ

ذَهَبَ

رفت یک مرد

( هُوَ مستتر)

یُذْهَبُ

می‌رود

( هُوَ مستتر)

2

للغائبَیْنِ = مثنی مذکر غایب

هُما

ذَهَبا

رفتند دو مرد

ا

یَذْهبان(5)

می‌روند

ا

3

للغائبینَ = جمع مذکر غایب

هُم

ذَهَبوا (1)

رفتند مردان

و

یَذْهَبون

می‌روند

و

4

للغائبه= مفرد مونث غایب

هَی

ذَهَبُت (2)

رفت یک زن

( هی مستتر)

تَذَهَبُ

می‌رود

( هی مستتر)

5

للغائبَتَیْنِ = مثنی مونث غایب

هُما

ذَهَبْتُا

رفتند دو زن

ا

تَذْهَبان

می‌روند

ا

6

للغائباتِ = جمع مونث غایب

هُنَّ

ذَهَبْنَ(3)

رفتند زنان

ن

یَذْهَبْنَ

می‌روند

ن

7

للمخاطب= مفرد مذکر مخاطب

اَنْتَ

ذَهَبْتَ

رفتی تو یک مرد

ت

تَذْهَبَ

می‌روی

( اَنْتَ مستتر)

8

للمخاطَبَیْنِ = مثنی مذکر مخاطب

اَنْتُما

ذَهَبْتُما

رفتند شما دو مرد

تُما

تَذْهَبان

می‌روید

ا

9

للمخاطبینَ = جمع مذکر مخاطب

اَنْتُم

ذَهَبْتُم

رفتند شما مردان

تُمْ

تَذْهَبون

می‌روید

و

10

للمخاطبهِ= مفرد مونث مخاطب

اَنْتَ

ذَهَبْتَ

رفتی تو یک زن

ت

تَذْهَبینَ

می‌روید

ا

11

للمخاطَبَتَیْنِ = مثنی مونث مخاطب

اَنْتُما

ذَهَبْتٌما

رفتید شما دو زن

تُما

تَذْهَبان

می‌روید

ا

12

للمخاطبات= جمع مونث مخاطب

اَنْتُنَّ

ذَهَبْتُنَّ

رفتید شما زنان

تَنَّ

تَذّهَبْنَّ

می‌روید

ن

13

للمتکلم وحده = متکلم وحده( مفرد مذکر و مونث)

اَنا

ذَهَبْتُ

رفتم

ت

اَذْهَبُ

می‌روم

( اَنَا مستتر)

14

للمتکلم مع‌الغیر = ( مثنی جمع مذکر و مونث)

نَحْنٌ

ذَهَبْنا

رفتیم

نا

نَذْهَبُ

می‌رویم

(نَحْنُ مستتر)

 

 

نکات مهم:

1 – الفی که پس از (و) جمع مذکر می‌آید فقط جنبه تزئین فعل را دارد و جزء ضمیر متصل رفعی نمی‌باشد.

2 – (ت) تأنیث نشانه مؤنث بودن فعل است و جزء ضمیر متصل رفعی نمی‌باشد.

3 -  در صرف فعل ماضی از صیغه (6) تا آخر، لام الفعل ساکن می‌باشد.

4 – هر گاه فعلی به ضمیر(ی) متکلم وحده اضافه شود به (ن) وقایه نیاز دارد، مثل: ضَربَنی : مرا زد (ن) وقایه

5 – (ن) در آخر فعل مضارع نشانه رفع فعل مضارع است و ضمیر فاعل نمی‌باشد .

ماضی منفی: ما نافیه + ماضی       ما ذَهَب : نرفت

مضارع منفی: لا یا ما نافیه + مضارع         لا یَذْهَبُ : نمی‌رود        ما یَخْدعونَ: فریب نمی‌دهند.

J نمونه  تست فعل ماضی و مضارع:

1 – کدام گزینه برای عبارت « هُنَّ معلماتٌ مهذّباتٌ ……..  التلمیذات» مناسب است ؟ ( آزاد پزشکی 75)

1) تُرشدینَ                 2) یُرِشْدنَ              3) یُرْشِدُ                    4) تُرْشِدْنَ

2 – ما هِیَ صیغه « تُریدنَ» (‌آزاد پزشکی 75)

1) للغائبات                          2) للمخاطبه        3) للمخاطباتِ                   4) للغائبهِ

3 – کدام صیغه بعد از « الطالباتُ … » صحیح است ؟ ( سراسری ریاضی 68)

1) جَلَسَتْ                 2) جَلَسَتا                           3) جَلَسْنَ       4) جَلَسوا

4 – فعل مناسب برای عبارت « سَمِعْتُ رجالاً … مِنْ یوسف» کدام است ؟ ( سراسری ریاضی 71)

 1) تَتَحَدَّثون           2) یَتَحَدَّثونَ                  3) یَتَحَدَّثُ                4) تَتَحَدَّثُ

- (ن) در کدام صیغه ضمیر است؟ ( آزاد زبان 73)

1) یُجاهِدْنَ                          2) یُجاهدونَ                        3) تُجاهدینَ               4) تُجاهِدانِ

ماضی نقلی: قَدْ + ماضی           قَدْ ذَهَبَ      : رفته است .

ماضی بعید: کان + قَدْ + ماضی        کان قَده ذَهَبَ : رفته بود.

ماضی استمراری: کانَ + مضارع   کانَ یَذْهَبُ : می‌رفت .

 

 

J نمونه تستهای ماضی:

1 – اکمل الفراغ بالاجابه المناسبه: « کان الکفارُ …. مِنْ خلال الباب و هم … اَنَّ النائمَ فی الفراشَ هٌوَ الرسول(ص)  ( آزاد تجربی 80)

1- تَنْظرون ، تتوهًّمونَ             2- تنظر، یتوهمون                 3) ینظرون، یتوهمون      4) تنظر، تتوهم

2 – ما هو نوع الفعل « کانوا یجهدون َ» ؟ ( آزاد زبان 73)

 1) بعید                            2- نقلی                   3 – استمراری     4 -  التزامی

3 – ما هو نوع الفعل « کانَ قَدْ حَرَّک »؟ (‌آزاد پزشکی 72)

 1 – نقلی                                     2  - التزامی              3 – بعید                  4 – استمراری

4 – ما هو الصحیح للعباره: « کانَ الجنود… الی المعرکه» ( سراسری انسانی 70)

 1 – تَذْهَبُ                    2 -  تَذْهَبونَ                             3 -  یَذْهَبُ          4 -  یذهبونَ

5 – ما هُوَ نوع الماضی فی العباره: « کانت التلمیذه قد فکرت »( سراسری تجربی 69)

1- استمراری             2 – بعید                  3 – ساده                  4 - نقلی

فعل نهی:  (1) لا ناهیه + مضارع          آخر فعل مجزوم        مثل: لا تَذْهَبْ : نرو

نکته مهم: مجزوم شدن فعل مضارع             ضمّه      ساکن (ْ)

                                                          (ن) آخر فعل حذف می‌شود بجز 6 و 12

یادآوری: در ترجمه فعل نهی در صیغه‌های غایب و متکلم : نباید‌+  مضارع التزامی

مثل: لا یَذْهَبْ: نباید برود                                       لا اَذْهَبْ : نباید بروم

J نمونه تست :

1 – ماهی الترجمه الدقیقه للعباره التالیه: « لا تَسْمَعْ لِنَفْسکَ اَنْ تَیْأَسَ …..» سراسری تجربی – ریاضی . انسانی 76)

1 – به نفس خود اجازه مده که ناامید شود .                          2 – به نفس خود اجازه نمی‌دهی که مأیوس شوی

3 – به نفس خود اجازه مده که مأیوس کنی                          4 – برای نفست گذشت و چشم پوشی مکن

2 – ما هُوَ الصحیح للفراغ : «الصدیق الوفیُّ لا …. صدیقهَ» ( آزاد تجربی 74)

1 – تُضِلُّ                            2 -  یُضَلًّلُ                3 – تَضِلُّ          4 – اَضِلُّ

 

3 – در کدام گزینه « لا » نمی‌تواند عامل  جزم باشد؟ ( سراسری ریاضی 77)

1) انتِ لا ترمی                     2) اَنْتُنَّ لاترمین          3) هن لایدعون           4)  هم لا یدعون

فعل حجد ( مضارع مجزوم به لَمْ یا لَمّا):

لَمْ یا لَمّا + مضارع                    آخر فعل مجزوم               لم یَذْهَبْ: نرفت

نکته: «لم» معنای فعل را به منفی ( وگاهی ماضی نقلی منفی) منفی تبدیل می‌کند . لمَ یَذْهَبْ: نرفت، نرفته است .

«لَمّا »  معنای فعل را به ماضی منفی یا هنوز + نقلی منفی تبدیل می‌کند . لَمّا یَذْهَبْ : هنوز نرفته است.

تذکر: لَمّا : اگر بر سر ماضی بیاید، قید زمان به معنای هنگامیکه می‌باشد و فعل را هیچ تغییری نمی‌دهد . مثال: لَمّا  سَمِعَ القاضی: هنگامیکه قاضی شنید .

فعل مستقبل: سَ یا سَوْفَ + مضارع        سَیَذْهَبُ         خواهد رفت          سَ : بزودی ( آینده نزدیک ) سوفَ: بالاخره( آینده دور)                       سوفَ یذهَبُ          بالاخره خواهد رفت .

J نمونه تست:

1 – نگارش کدام گزینه غلط است ؟ ( آزاد پزشکی 76 -  ریاضی 75)

 1) لما تقولا                        2) لما تَقُلْنَ         3)  لما تقولوا                    4) لما تقولینَ

2 – جمع مذکر مخاطب مضارع مجزوم « سَمِعْتُم » کدام است ؟  ( آزاد ریاضی 70)

 1) لم تَسْمعونَ                    2) لم یَسْمَعوا                       3) لم تَسْمَعوا             4) لم یَسمَعونَ

3 – ماهی الترجمه الدقیقه للعباره التالیه ؟ « لَمْ تَأْتِ هُدی الی الجامعه، فاتَّصَلَتْ زمیلاتها ببیتها هاتفیاَ … » هدی به دانشگاه … ( سراسری انسانی 75)

1 )  نمی‌آمد، لذا همکلاسی‌یش با خانه او تلفنی تماس گرفتند

2) نیامده است و دوستان او به خانه‌اش تلفن زدند .

3) نیامد، پس همکاران او به خانه‌اش تماس تلفنی می‌گرفتند       

4) نیامده است ، پس همکلاسی‌های او تلفنی با خانه‌اش تماس گرفتند

َ  یا ِ باشد إِ                      ُ  باشد        اُ

فعل امر مخاطب: 1) حذف ( ت) مضارعه از ابتدای فعل 2) و مجزوم کردن آخر فعل

1 – اگر پس از حذف ( ت) حرف بعدی ساکن باشد نیاز به همزه دارد که اگر عین الفعل َ یا ِ إ و اگر عین الفعل  ُ  اُ  مثل: تَکْتُبُ        اُکْتُبْ        تَذْهَبُ   إِذْهَبْ             تذکرمهم: همزه امر باب‌الفعل مفتوح است اَفْعَلْ: اَخْرَجْ   

2 – اگر حرف بعدی متحرک باشد نیاز به افزودن همزه نیست . مثل: تُکَلِّمُ:  عَلَّمْ: بدان

نکته مهم: فعلهای ثلاثی مزید بابهای ( تفعیل ، مفاعله، تفاعل و تفعّل ) همزه امر ندارند . و امرشان به ترتیب : ( فَعَّلْ – فاعِلْ – تَفاعَلْ – تَفَعَّلْ ) می‌باشد .

فعل امر غایب و متکلم: لِ + 6 صیغه غایب و 2 صیغه متکلم مضارع         آخر فعل مجزوم

مثال: لِیَذْهَبْ: باید برود.

تذکر: در ترجمه امر غایب و متکلم:‌باید + مضارع التزامی می‌باشد . مثل لِاَجْلِسْ : باید بنشینم .

J نمونه تست:

1 – ما هُوَ امر «تُنْقِذُ»؟ ( سراسری هنر 68)

1) اَنْقِذْ           2) اِنْقِذْ                     3) اُنْقِذْ                     4) اِنْقِذْ

2 – ما هُوَ امر « تُلِحّین» ؟ ( آزاد انسانی 74)

1) اُلِحّی                             2) إِلِحّی                   3)  أََلِحِّی                  4)اِلِحّ

3 – ما هُوَ اعراب « یتوکَّلُ» فی‌الایه الکریمه؟ « و عَلَی اللهِ فَلْیَتَوکَّلِ[1] [2] المُومنون».

1) جر                     2) جزم                             3) رفع           4) نصب

فعل  از نظر تعداد حروف                             ثلاثی ( سه حرفی)          مجرد : کتب  مزید: اَخْرَجَ

                                                    رباعی ( چهار حرفی)        مجرد:  وَسْوَسَ        مزید: تَوَسْوَسَ

ثلاثی مجرد :  فعلی است که در اولین صیغه ماضی سه حرف اصلی داشته باشد . مثل : جَلَسَ

ثلاثی مزید : فعلی است که در اولین صیغه ماضی علاوه بر سه حرف اصلی، حرف یا حروفی زائد داشته باشد . مثل: اَنْزَلَ.

ثلاثی مزید دارای 8 باب  یا مصدر می‌باشد .

 

 

جدول ثلاثی مزید

باب یا مصدر

 ماضی

 مضارع

 امر

حرف زائد

 کاربرد باب

1 – اِفعال

اَفْعَلَ

یُفْعِلُ

اَفْعِلْ

(أ)

برای متعدی کردن فعل لازم

2 – تفعیل ( تَفْعلِه)

تعلیم/ تبصره

فَعَّلّ

عَلَّمَ

یٌفَعَّلُ

یُعَلَّمُ

فَعَّلْ

عَلَّمْ

(ع)

(ل)

برای متعدی کردن فعل لازم

 

3- مفاعله (فِعال)

مجاهده ( جهاد)

فاعَلَ

جاهَدَ

 یُفاعَلُ

یُجاهِدُ

فاعِلْ

جاهِدْ

(ا)

(ا)

برای مشارکت یک جانبه

برای مشارکت یک جانبه

4 – تفاعُلْ

تَناظُر

تَفَاعَلَ

تَناظَرَ

یَتَفاعَلُ

یَتناظَرُ

تَفاعَلْ

تَناظَرْ

(ت – ا)

برای مشارکت دو جانبه

5 – تفعّل

تکبٌّر

تَفَعَّلَ

تکَبَّرَ

یَتَفَعَّلُ

یَتَکبَّرُ

تَفَعَّلْ

تَکَبَّر‌

(ت- ع)

(ت-ب)

برای مطاوعه یا اثرپذیری فعل

6- افتعال

اجتهاد

 اِفْتَعَلَ

اِجْتَهَدَ

یَفْتَعِلُ

یَجْتَهِدُ

اِفْتَعِلْ

اِجْتَهِدْ

(ا-ت)

برای مطاوعه یا اثر پذیری فعل

7- انفعال

انکسار

اِنْفَعَلَ

اِنْکَسَرَ

یَنْفَعِلُ

یَنْکَسِرُ

اِنْفَعِلْ

اِنْکَسِرْ

(ا-ن)

(ا – ن)

برای مطاوعه یا اثر پذیری فعل

8 – اِستفعال

اِستشهاد

اِسْتَفْعَلَ

اِسْتَشْهَدَ

یَسْتَفْعِلُ

یَسْتَشْهِدُ

اِستَفْعِلْ

اِسْتَشْهِدْ

(ا-س –ت)

(ا-س-ت)

برای طلب و در خواست

نکات مهم بابها: همزه باب افعال  همیشه قطع و مفتوح است ( چه در ماضی ، چه در امر)

در باب تفاعل : نیازی به مفعول نیست ، پس لازم است .

صیغه‌های ( 2 و 3 و 6 ماضی) باب تفعّل و تفاعل با صیغه‌های ( 8 و 11 ، 9 ، 12) امر یکسان می‌باشد. و راه تشخیص آنها از طریق جمله می‌باشد .

مثال: ماضی غائب       تَجَمَّعَ  تَجَمَّعا (2)  تَجَمَّعوا (3)                          امر مخاطب     تَجَمَّعْ      تَجَمَّعا(8)       تَجَمَعًّوا(9)

                             تَجَمَّعتْ  تَجَمًّتا   تَجَمَّعْنَ(6)                                         تَجَمَّعی    تَجَمَّعا(11)     تَجَمًّعْنَ (12)

گاهی در ترجمه باب (‌تفاعل و مفاعله) به آوردن « با» نیاز داریم، مثال: تَعاهدَوا اَمر الصَّلوهِ : در امر نماز با یکدگر عهد ببندید.

(بابهای افعال ، تفعیل و مفاعله) حرف مضارعتشان مضموم است مثال: یُکْرِمُ – یُعَلَّمُ - یُجاهِدُ

باید دقت داشته باشیم که در صیغه‌های ( 2 و 3 و 6) ماضی بابهای ( تفعیل ، مفاعله، افتعال ، انفعال، استفعال) با امر ضیغه‌های ( 8 و 9 و 12) از نظر ظاهر شبیه هم هستند . فقط تفاوت آنها در عین الفعل است در ماضی عین‌الفعل  ، مفتوح و در امر عین الفعل ( مکسور ) است .

مثل : ماضی غائب   کاتَبَ      کاتبا(2)      کاتبوا(3)                             امر مخاطب     کاتِبْ  کاتبا(8)  کاتبوا(9)

                          کاتبتْ   کاتبتا       کاتَبْنَ(6)                                                         کاتِبی   کاتبا    کاتِبْنَ(12)

باب افتعال و انفعال در بعضی موارد خیلی شبیه هم هستند و راه تشخیص آنها سومین حرف است . اگر ( ت) بود، در باب (افتعال) است مثل انتقال ( ریشه) نقل   اگر سومین حرف( ت ) نبود در باب انفعال است . مثل: اِنْکِسار ( ریشه) کسر

توجه : کلماتی مثل استماع ، استتار، استراق، استناد و … در باب افتعال  هستند.

مثال کاربرد بابها:

1 – افعال و تفعیل:  ضَحِکَ ( خندید) لازم:  متعدی( افعال) اَضْحَکَ  عَلُّی حَسَناَ( علی حسن را خنداند)

نَزَلَ ( نازل شد) لازم      :  متعدی(تفعیل)   نَزَّلَ اللّهُ القُرآنَ ( خدا قرآن را نازل کرد)

2 – مفاعله و تفاعل : ضَرَبَ ( زد)   مفاعله: ضارَبَ  مجیدَ سعیداَ ( مجید سعید را زد)

 کتبَ ‌( نوشت)  تفاعل   تکاتب الصدیقان  ( دو دوست با یکدیگر نامه نگاری کردند)

تفاعٌلَ : برای انجام کاری بر خلاف واقع نیز می‌آید.  مثل: تجاهَلَ الْمَرْءُ (مرد خود را به نادانی زد .)

بابهای تفعّل ، افتعال  وانفعال ، برای مطاوعه یا اثر پذیری فعل:

مثل:  عَلَّمَ الْمُعَّلمُ التلمیذ فَتَعَلَّمَ       معلم به دانش‌آموز یاد داد، پس یاد گرفت .

جَمَعْتُهُ ، فاجْتَمَعَ       جمع کردم آنرا، پس جمع شد .

کَسَرْتُهُ ، فَانْکَسَرَ         آنرا شکستم ، پس شکست .

باب استفعال برای طلب و درخواست : مثل: اِسْتَهْدی : طلب هدایت کرد.

 

 

J چند نمونه تست:

1 – اولین صیغه ماضی کدام مصدر یک حرف زائد دارد ؟ ( سراسری تجربی 69)

1) انهدام                            2) تنازع                   3) تَعَلّم        4) مکاتبه

2 - «اُضَیَّعُ » چگونه فعلی است؟ ( آزاد انسانی 77)

1) متکلم وحده مضارع ثلاثی مجرد                           2) متکلم وحده مضارع ثلاثی مزید

3)  امر حاضر تفعیل                                            4)  امر حاضر ثلاثی مجرد

3 – ما هیَ صیغه « اِسْتَقَمْتُنَّ »؟( آزاد پزشکی 76)

1) للمخاطبات                      2) للمخاطبه                        3) للغائبات                4) للغائبه

4 - «استماع» از چه بابی است ؟  ( آزاد غیر پزشکی 76)

1) تفعّل                             2) تفعیل                            3) افعال                   4) افتعال

5 - «تَتَّبعانِ» از چه بابی است ؟ ( آزاد پزشکی 76)

1) تفعّل                                      2) تفعیل                  3) افعال                   4) افتعال

- «یَستَوی » چه نوع فعلی است ؟ (‌آزاد پزشکی 74)

1) فعل رباعی مزید                2) ثلاثی مزید باب استفعال       3) ثلاثی مزید باب افتعال         4) فعل متعدی

– افعال آیه شریفه « یا ایُّها النَّبیُ جاهِدِ الکُفّارَ  و المنافقینَ و َ اغْلُظْ عَلَیْهْم» به ترتیب در کدام باب است؟

1) افعال ثلاثی مجرد              2) تفاعل – افعال                   3)  مفاعله – افعال        4) مفاعله – ثلاثی مجرد( سراسری تجربی 72)

– در عبارت « لا تَقْتُلوا یوسفَ واَلْقوهُ فی الْبِئْرِ ثُّمَ قولو لِابیکُمْ : اَکَلَهُ الذِّئْبُ » چند فعل ثلاثی مجرد دارد؟

1) دو             2) چهار             3) یک                  4) سه ( سراسری تجربی 71)

– ما هو نوع الفعل فی ما اشیر الیه بخط؟ « أَکرمی بنتک و عامِلیها برفقٍ». ( ورودی پیش دانشگاهی ریاضی 77)

1) امر باب افعال امر مفاعله                                    2)  ماضی من باب مفاعله

3)  ماض و امر مِنْ‌ باب مفاعله                                 4)  مضارع و امر من باب افعال

– فعل مناسب برای عبارت « اَنتُمْ یا اَیُّها الرِّجالُ …. الی ارضٍ جدیدهٍ » کدام است ؟ (‌آزاد زبان 70)

1) هاجَرتُمْ                2) هاجَروا                 3) هَاجَر          ا                   4) هَاجَرَتا

 

فعل از نظر کیفیت حروف:                      صحیح                 سالم

                                                                      مهموز

                                                                      مضاعف

                                                     معتل               مثال

                                                                   اجوف

                                                                   ناقص

                                                                      لفیف             مقرون

                                                                                       مفروق                                        

فعل صحیح: فعلی است که حرف عله نداشته باشد.

سالم: فعلی است که حرف عله، همزه و دو حرف همجنس نداشته باشد . مثل : جَلَسَ

مهموز: فعلی است که یکی از حروف اصلیش همزه باشد  و مهموز 3 نوع است .

مهموز الفاء: أکَلَ         مهموز العین:  سَألَ              مهموز اللام : قَرَأَ

در صرف فعلهای مهموز هیچگونه تغییری صورت نمی‌‌گیرد، مگر در بعضی صیغه‌ها و حالات و بطور کلی صرف این افعال شبیه فعلهای سالم است .

قواعد کلی مهموز:

هر گاه دو همزه کنار یکدیگر باشند که اولی متحرک و دومی ساکن باشد، سه حالت پیش می‌آید:

1 – اگر همزه اول مفتوح و دومی ساکن باشد ، همزه به (آ) تبدیل می‌شود .

أََ أْْ         آ  مثل : أَمِنَ      اَفْعَلَ       أَأْمَنَ        آمَنَ

أمِنَ       امر باب افعال ( اَفْعِلْ)       أَأْمِنْ         آمِنْ

2 – اگر همزه اول مضموم و دومی ساکن باشد، همزه به ( أو) تبدیل می‌شود .

أُُ أْ ْ       أو     مثل: أَمِنَ مضارع متکلم وحده (اِفعال)      أُأْمِنُ      أومِنُ

همچنین مجهول ماضی  أَأْمَنَ  وزن اُفْعِلَ        أأْمِنَ     أومِنَ

3 – اگر همزه اولی مکسور و دومی ساکن باشد ، همزه با (ای) تبدیل می‌شود.

إِأْ      ای       مثل: أَمِنَ      مصدر باب افعال     أئمان      ایمان

بطور خلاصه اَمِنَ در باب افعال: ماضی( آمَنَ) مضارع : یُؤْمِنُ متکلم وحده مضارع : أُومِنُ

 امر: آمِنَ    مصدر:‌ایمان ماضی مجهول: أُُومِنَ مضارع مجهول: یُؤْمَنُ   مجهول متکلم وحده: اُومَنُ

أَتَی اَفْعَلَ   آتی     مجهول أُوْتِیَ            أََوی   اَفْعَلَ      آوی   مجهول   أَُووِیَ ( پناه داده شد)

نکته مهم: در امر مخاطب افعال( سَألَ  - اَمَرَ)  حذف همزه جایز است و می‌توانیم با همزه یا بدون همزه بیاوریم.

سَأَلَ      مضارع  تَسْألُ        امر        اِسْأَلْ (1)  یاسَلْ

اَمَرَ    مضارع  تَأْمُرُ        امر         اُوْمُرْ یا مٌرْ

1 – اگر قبل از (اِسأُلْ) حرف عطف  ( وَ یا فً) بیاید ، همزه وصل می‌آید . وَاسْألْ – فَاسْأُلْ

نکته: فعل اَخَذَ  در باب افتعال  قاعده ابدال صورت می‌گیرد . یعنی أ      ت بدل میشود . و ت در ت ادغام می‌شود و مشدد نوشته می‌شود .  مثل : أَخَذَ  اِفْتَعَلَ     إآْتَخَذَ   إتْتَخَذَ       إِتَّخَذَ اَخَذَ در باب افتعال: ماضی: اِتَّخَذَ    مضارع: یَتَّخِذُ    امر: اِتَّخِذُ مصدر : اِتّخاذ

تبصره : اگر فعلی مهموز العین و ناقص باشد مثل ( رأی) در صیغه‌های مضارع آن ، همزه عین‌الفعل حذف می‌شود رَأی( َ) مضارع یَرأَیُ اعلال به قلب    یَر‌ْأی حذف همزه   یَری

صرف مضارع یَری:

امر مخاطب  یَری      یَری  رَ رَیا رَوْا          یَری یَریانِ یَرَوْنَ                تَری تَرَیان  تَرَوْنَ

                            رَیْ   رَیا   رَیْنَ        تَری    تَرَیانِ  یَرَیْنَ             تَرَیْنَ  تَرَیانِ  تَرَیْنَ

                                                     (أَری        نَری)

J چندنمونه تست:

1 – عبارت « اَلَمْ تَرَ رَبَّکَ …..»  برای مفرد مؤنث مخاطب چگونه می‌شود؟ ( سراسری تجربی 75)

1) لَمْ تَرَیْ                               2)  لَمْ تَرِی       3) لَمْ تَرَیْنَ               4) لم تَریینَ

2 – عَیَّنَ الاَمر من فعل «رَای – یری »؟ ( سراسری تجربی 79) 

1) اَرِ             2) أَری             3) رَی               4) رَ

3 – کدام گزینه مهموز است ؟ ( آزاد غیر پزشکی 75)

1) اَکونَنَّ              2) أَذِنْتُنَّ         3) اُکَفِّرَنَّ           4) أَدُلُّ

4 - کیف تکون الایه الشریفه مع فعل الامر؟« یُقیمون الصلوه و یُؤتون الزکوه»  ( سراسری انسانی 76)

1) اقاموا – آتَوا            2) اقیموا- آتُوا            3) قوموا – اوتوا              4) قیموا – اوتوا

فعل مضاعف: اگر فعلی دو حرف اصلیش همجنس باشند مثل: مَرَرَ     مَدَدَ – زَلْزَل

قواعد مضاعف:  هر گاه در مضاعف، حرف اولی ساکن و دومی متحرک باشد و یا هر دو متحرک باشند، ادغام آنها واجب می‌شود. مثل: مَرَرَ   مَرَّ                    سَرَرَ       سَرَّ

 در صورتیکه فعل مضاعف به ضمیرهای متصل فاعلی ( ضمیر بارز) ( نَ – تَ – تَما – ثُمَ – تِ- تُنَّ- تُ- نا) ختم شده باشد  ادغام صورت نمی‌گیرد .

(صرف 14 صیغه فعل مَرَّ)

غائب        مَرَّ         مَرّا      مَرّوا                                  مخاطب     مَرَرْتَ   مَرَرْتَما       مَرَرتُمْ           متکلم  مَرَرْتُ

             مَرَّت        مَرَّتا      مَرَرْنَ ( از این صیغه تا آخر بدون ادغام)             مَرَرْتِ    مَرَرْتُما       مَرَرْتُنَّ                       مَرَرْنا

( صرف 14 صیغه فعل یَمُرُّ)

غائب    یَمُرُّ        یَمُرّان      یّمُرونَ             مخاطب     تَمُرُّ        تّمُرّانِ     تَمُرَونَ                    متکلم    اَمُرُّ

           تَمُرُّ       تَمُرّان     یَمْرُرْنَ                            تَمُرّینَ       تَمُرّانِ   تَمُرَرْنَ ( بدون ادغام)              نَمُرُّ                    

نکته:  در این موارد ادغام و فکّ ادغام  ( عدم ادغام) جایز است :

الف – در فعل مضارع مفرد مجزوم       مثل: یَمُدُّ         لَمْ یَمُدَّ          لّمْ یَمْدُدْ

ب – در امر مفرد  مثل:  تَمُدّ           مُدَّ یا اُمْدُدْ

(صرف امر مخاطب تَمُرُّ)

مُرَّ          یا اُمْرُرْ       مُرّا                  مُرّوا

مُرّی       مُرّا          اُمْرُرْنْ                اسم فاعل مضاعف بر وزن فاعّ است . مثل  ضارّ : ضرر زننده

 

J چند نمونه تست :

1 -  کدام کلمه مضاعف است ؟ ( سراسری ریاضی 67)

1) یُحِبّونَ                           2) یَدبِّرونَ                 3) یُعَلِّمونَ       4) یُکَبِّرونَ

2 – کدام گزینه مضاعف نیست؟ ( سراسری هنر 75)

1) یَتَحَکَّمونَ                        2) یَفِرّونَ                            3) یُضللّونَ                 4) یَضُمّونَ

 

3 -  کدام فعل مضاعف است ؟( آزاد انسانی 71)

1) یَتَّحدِونَ                         2) کُنْتَنَّ                   3) یَمُنَونَ                  4) یُمَکنَّونَ

4 -  کدام فعل سالم است ؟ ( آزاد پاره وقت 73)

1) طَهًّرنَ                            2) وَصَلْنَ                  3) حَلَلْنَ                   4) آثَرْنَ

فعل معتل: فعلی است  که یکی از حروف اصلیش علّه باشد( و – ی – ا)

1 – معتل مثال:  هر گاه فعلی اولین حرف اصلیش عّله باشد . واوی = وَعَدَ       یایی= یَقِنَ

2 – معتل اجوف: هر گاه فعلی دومین حرف اصلیش علّه باشد . واوی = قَوَلَ     یایی = بَیَعَ

3 – معتل ناقص: هر گاه فعلی سومین حرف اصلیش علّه باشد .   واوی = دَعَوَ       یایی= هَدَیَ

4 – لفیف : هر گاه فعلی دو حرف علّه داشته باشد .  مقرون( نزدیک به هم)  = هَوَیَ    - ثَوَیَ

                                                          مفروق ( دور از هم )  = وَفَیَ – وَقَیَ

اعلال : به تغییراتی که در فعلهای معتل و صیغه‌های مختلف آن صورت می‌‌گیرد اعلال می‌گویند .  و اعلال بر سه نوع است.

1 – اعلال به حذف:که حرف علّه حذف می‌شود . مثل: وَعَدَ  مضارع  یَوْعِدُ        یَعِدُ

2 – اعلال به اسکان: که حرف علَه ساکن می‌شود.  مثل: یَقْوُلُ          یَقُوْلُ

3 – اعلال به قلب: که حرف علّه‌ای به حرف علّه‌‌ای دیگر تبدیل می‌شود .  مثل: بَیَعَ      باعَ

قواعد مهم اعلال:

1) حرف علّه متحرک ماقبل مفتوح قلب به (ا) می‌شود . مثل: قَوَمَ          قامَ

2) حرف علّه ساکن ماقبل مکسور قلب به (ی) می‌شود .  مثل: قِوْلَ     قیلَ

3) حرف علّه ساکن ماقبل مضموم قلب به ( و) میشود.  مثل: یُیْسِرُ        یُوسِرُ

*شرح اعلال در معتلاَت:

1 – اعلال در معتل مثال: در 14 صیغه ماضی اعلالی ندارد . در مضارع ، امر، نهی، حجد و.. تمام صیغه‌ها اعلال به حذف صورت می‌گیرد . مثل: وَعَدَ  مضارع     یَعِدُ               امر مخاطب   عِدْ      نهی     لا تَعِدْ            جحد لَمْ تَعِدْ

 در مضارع مجهول:  هیچگونه اعلالی ندارد . مثل: یَوْعِدُ         یٌوْعَدُ

بررسی معتل مثال در بابهای مزید:

مثال واوی: در مصدر باب افعال و استفعال اعلال به قلب صورت می‌گیرد .

مثل:  وَجَدَ  افعال   إِوْجاد    قلب  ایجاد                               وَجَدَ استفعال    اِسْتوْجاد     قلب    اِستیجاد

مثال واوی: در باب افتعال (‌ابدال و ادغام ) صورت می‌گیرد .

مثل: وَحَدَ اِفْتَعَلَ       اِوْتَحَدَ    ابدال اِتْتَحَدَ   ادغام    اِتَّحَدَ

ماضی: اِتَّحَدَ           مضارع : یَتَّحِدُ                 امر:  اِتَّحْدِ                 مصدر: اِتّحاد [3]

مثال‌یابی: در مضارع باب افعال و همچنین در مضارع مجهول  افعال اعلال به قلب صورت می‌گیرد .

مثل : یَقِنَ    مضارع ( یَفْعِلُ)           یٌیْقَِنُ         قلب   یُوقِنُ        مجهول (یُفْعَلُ)  یُوقَنُ

معتل مثال در بابهای دیگر هیچگونه اعلالی ندارد .

معتل مثال( واوی) بر وزن مِفْعال ( و       ی) مثل: وقت    موقات    میقات    وثق  میثاق

 2 – اعلال در معتل اجوف: در ماضی 5 صیغه اول اعلال به قلب دارد و از صیغه 6 تا آخر اعلال به حذف دارد 

قَوَمَ   قلب قامَ        قامَ     قاما   قاموا                             قَمْتَ   قُمْتُما      قُمْتُمْ           قٌمْتُ

                      قامَتْ   قامَتا    قامْنَ   حذف  قُمْنَ            قُمْتَ     قُمْتُما     قٌمْتُنَّ          قُمْنا

همانطوریکه مشاهده می‌کنید از صیغه 6 تا آخر به علت التقاء سکنین ( برخورد دو ساکن در کنار هم) باید حرف علّه حذف شود ( قُمْنَ)

و چون ( ق یا فاء الفعل) هیچ حرکتی ندارد حرکت آنرا  از روی عین‌الفعل مضارع تعیین می‌کنند . که اگر مضارع آن بر وزن یَفْعُلُ باشد، فاء الفعل ( ضمه ُ) می‌گیرد . و اگر مضارع آن بر وزن یَفْعَلُ یا یَفْعِلُ باشد فاء الفعل ( کسره ِ) می‌گیرد 

قَوَمَ     یَفْعُلُ     قامْنَ        قُمْنَ        نَوِمَ یَفْعَلُ نامْنَ       نِمْنَ           سَیَرَ   یَفْعِلُ        ساْرْنَ     سِرْنَ

توجه:  فعلهای اجوف در مضارع دو وزن دارند :  یَفْعُلَ    - یَفُولُ

                                                      یَفْعِلُ -  یَفیلُ

فقط فعلهای : نامَ ‌- نالَ – خافَ      مضارع  وزن یَفْعَلُ – یَفالُ   ینامُ – یَنالُ – یَخافُ

اعلال ماضی مجهول: بر وزن «فیلَ» ساخته می‌شود . قُوِلَ    مجهول       قوِْلَ     قیلَ   قیلَ قیلا قیلوا    قِلْتَ  قِلْتُما قِلْتٌم

جَوَدَ  مجهول  جُودِ    جیدَ     جیدا جیدوا  جیدَتْ    جیدَتا   جِدْنَ                قیلت   قیلتا   قِلْنَ       قِلْتِ قِلْتُما    قِلْتٌنَّ

                                                                                                         قِلْتُ                 قِلْنا

 

 تذکر مهم: افعال اجوفی مثل: شَیَعَ ( شایع کرد) ، زَیَدَ( زیاد کرد) ، بَیَعَ( فروخت) ، صَیَدَ ( صید کرد)

در صرف فعل ماضی مجهول از صیغه 6 تا آخر ماضی فاء الفعل به جای کسره ، ضمه می‌گیرد . زیرا  اگر کسره داشته باشد همانند ماضی معلوم می‌شود و هیچ تفاوتی در معنا نمی‌کند . مثل: شَیَعَ  مجهول  شیعَ  صیغه 6  شُعْنَ

                                                                                  شَیَعَ  ماضی     شاعَ    صیغه 6  شِعْنَ

 اعلال مضارع اجوف:  قَوَلَ     مضارع  یَقْوُلُ   اسکان  یَقُوْلُ     زَیَدَ   یَزْیِدُ    یَزیدُ

در مضارع اجوف در تمام صیغه‌های آن اعلال به اسکان دارد، بجز صیغه 6 و 12 که اعلال به حذف دارد.

صرف فعل مضارع یبَیعُ:

یَبیعَ   یَبیعانِ  یَبیعونَ                             تَبیعُ     تَبیعانِ        تَبیعونَ              اَبیعُ

تَبیعُ  تَبیعانِ   یَبِعْنَ                               تَبیعینَ       تَبیعانِ     تَبِعْنَ               نَبیعُ

 نکته : در فعلهای اجوف: ( نامَ- نالَ- خافَ) در صرف فعل مضارع اعلال به قلب صورت می‌گیرد  و در صیغه‌ه ای 6 و 12 اعلال به حذف دارد .  نامَ  مضارع   یَنْوَمُ      قلب    یَنامُ

صرف فعل مضارع  یَنامُ          ینامُ   یَنامانِ     یَنامونَ             تَنامُ  تَنامانِ       تَنامونَ        اَنامُ

                                         تَنامُ    تَنامانِ      یَنَمْنَ            تَنامینَ   تَنامانِ       تَنَمْنَ     نَنامُ

اعلال  در مضارع مجهول اجوف:  بر وزن یُفالُ می‌باشد .

 

[1] - نکته مهم: هر گاه (و) یا (فَ) حرف عطف بر سر فعل امر غایب و متکلم بیایند (لِ ) کسره‌اش را از دست می‌دهد و ساکن می‌گردد مثل : وَ + لیَذْهَبْ

[2] . کسره در آخر فعل کسره عارضی است که به علت التقاء ساکنین ایجاد شده است .

[3] - و مانند مصادر: اِتّکال  - اِتّصال – اِتّجاه و ….