خانواده ساده ترین و کوچکترین واحد اجتماعی است. زندگی اجتماعی انسان، با زندگی خانوادگی آغاز می شود، خانواده قدیمی ترین و با سابقه ترین واحد زندگی اجتماعی نیز هست و نخستین تجربه انسان برای اجتماعی زیستن در خانواده صورت گرفته است. اهمیت خانواده بعنوان یکی از نهادهای اجتماعی در جوامع مختلف یکسان نبوده و نیست. در عصر حاضر اهمیت خانواده درجوامع غیر مذهبی کاهش یافته واصالت خود را از دست داده است. خانواده، چه در کشورهای سرمایه داری و چه در کشورهای کمونیستی از مقام و منزلت خود تنزیل کرده است. درین جوامع اطفال از لحاظ عاطفی احساس خلاء می کنند و به پرورشگاه ها و کودکستانها سپرده می شوند و این خول دلیل بر بی اهمیتی خانواده است.
اما خانواده در بینش اجتماعی اسلام مقامی بس رفیع و با ارزش دارد. می توان گفت که خانواده هر چند ساده ترین و کوچکترین شکل زندگی اجتماعی است، در اسلام، در ردیف مهمترین نهادهای اجتماعی قرار دارد و به نقش و تاثیر آن اهمیت بسیار داده شده و به پایه داری و دوام آن توجه فراوان شده است. اینک برای دستیابی هر چه بیشتر به این نهاد مقدس علت اهمیت آن را در جوامع مختلف و فرهنگ های مختلف بررسی می کنیم و به عملکردها و کارگردهای گوناگون خانواده می پردازیم.
1- کارکرد غریزی و طبیعی: خانواده در اولین قدم، برآورنده و تامین کننده یک نیاز طبیعی و غریزی است شکی نیست که اگر این نیاز طبیعی در انسان وجود نداشت، خانواده نیز ظهور نمی کرد و لی نباید تصور کرد که عملکرد خانواده منحصر در همین یک فقره بوده و در سایر مسائل حیاتی کدام نقش و کاربردی را ایفا نمی کند.
2- کارکرد عاطفی: انسان نیازمند محبت است. با محبت، زندگی سرد و افسرده او گرم گردیده، عطر و طعمی دلپذیر پیدا می کند. دوستی و مهربانی و صلح و صفا و آرامش، مطلوب همه انسانهاست. زندگی بدون محبت، مانند پیکر بدون روح است. خانواده کانون گرم محبت است. آنجاست که انسان می تواند دیگران را، بدون هیچ شائبه ای، دوست بدارد و احساس کند که دیگران نیز او را دوست دارند. بهمین سبب است که مصلحانی که می خواهند زندگی بشر را در اجتماعی دلپذیرتر سازند اجتماع را به یک خانواده تشبیه کرده اند و از مردم می خواهند تا دیگران را به چشم افراد خانواده خود نگاه کنند.
3- کارکرد تربیتی: همانطور که جسم انسان در دامان مادر و در کنار پدر پرورش می یابد روح و روان وی نیز در خانواده است که رشد می کند و شخصیت او در فضای خانواده شکل می گیرد. می توان گفت که تاثیر تربیتی هیچ نهادی در جامعه به اهمیت و قوت تاثیر خانواده نیست چون که:
اولاً انسان کودکی و آغاز زندگی خود را در دامان پر مهر و عطوفت خانواده می گذراند. ذهن انسان در این سالها مانند جوانه تازه رسته ای است که به سرعت رشد می کند و حساسیت و قدرت فراگیری آن بسیار زیاد است و هرچه را در محیط خانواده می بیند و می شنود به دقت ثبت و ضبط می کند به طوری که هم چون نقش ثابت تا پایان عمر با انسان همراه خواهد بود.
ثانیاً چون تنها محیطی که کودک با آن سرو کار دارد همان محیط خانواده است، اعضای خانواده و بخصوص پدر و مادر که به وی مهربانی و کمک می کنند برای او تنها الگوی قابل مشاهده و قابل تقلید هستند. اینست که طفل در نخستین آزمایشها و تجربه های عملی، همان رفتار و گفتار آنها را تقلید و تکرار می کند و بدین ترتیب به صورت طبیعی و عملی، آموزش می بیند و پرورش می یابد.
4- کارکرد اجتماعی: زندگی خانوادگی فرد را برای زندگی اجتماعی آماده می سازد از آنجا که خانواده نخستین اجتماعی است که فرد رسما در آن عضو می شود این اجتماع می تواند چگونگی اجتماعی زیستن را بیاموزد، فرزندان در خانه از رهگذر تقسیم کار هر یک وظیفه و مسئولیتی بر عهده می گیرند و از طریق همکاری با سایر اعضای خانواده طرز کار دسته جمعی در یک واحد اجتماعی را تمرین می کنند، سازندگی مهمتر خانواده، هنگامی آغاز می شود که مرد و زن جوان ازدواج می کنند و خانوده جدیدی تشکیل می دهند. تشکیل خانواده عملا به معنی پذیرش مسئولیت اداره یک واحد اجتماعی است.
5- کارکرد اخلاقی: جامعه ای که در آن خانواده محترم باشد و افراد آن به تشکیل زندگی با اشتیاق اقدام کنند، از نظر اخلاقی در مقایسه با جامعه ای که جوانان آن رغبتی به تشکیل خانواده نشان نمی دهند سالم تر است. علت این سلامت اخلاقی این است که اولا بسیاری از فسادها و جنایتهای اجتماعی از بی بند و باری و سرکشیهای جنسی ناشی می شود و این طغیان و انحراف جز با ازدواج علاج نمی شود و به اعتدال نمی انجامد. ثانیا زن و مردی که پیوند زناشویی بسته و خانواده ای بوجود آورده اند، در خود نسبت به سرنوشت همسر و فرزندان خویش احساس مسئولیت می کنند و همین احساس سبب می شود بیش از مردان و زنان مجرد قوانین جامعه و قواعد اخلاقی را رعایت کنند.
6- کارکرد اقتصادی: مرد و زنی که ازدواج می کنند و خانواده بوجود می آورند برای کار و کوشش انگیزه بیشتری نسبت به مردان و زنان مجرد دارند. مسئولیت تامین معاش همسر و مخارج خانه و فرزندان، فرد را به تلاش معاش وا می دارد و سختی ها را بر او آسان می سازد. این شور و شوق و انگیزه بیشتر برای تلاش و کوشش نه تنها در رهایی فرد از فقر موثر است، بلکه در بهبود وضع اقتصادی جامعه نیز قطعا تاثیر دارد چرا که میزان کار را در جامعه به طور کلی افزایش می دهد. علاوه بر این، پیوند و همبستگی اعضای خانواده آنان را همانند اعضای یک پیکر در تامین معاش با یکدیگر به همکاری صمیمانه وا می دارد.
موارد یا شده از کارکردهای مهم خانواده است و تمام اقشار اجتماعی پیروی هر گونه مکتب و مسلکی باشند به آن اعتراف دارند. در اسلام نیز خانواده یک اصل است که باید استوار بماند و حفظ شود. اسلام در تشکیل خانواده تاکید زیادی دارد، قرآن کریم آفرینش زن و مرد و زمینه های طبیعی و روحی مربوط به ازدواج را از آیات حکمت خداوندی می شمارد در آنجا که می فرماید : «و از نشانه های خدا یکی این است که برای شما از جنس خودتان جفتهایی آفرید تا شما در کنار آن آرامش پیدا کنید.»
اسلام برای دوام و بقای خانواده سفارشات لازم را ارائه داده و هر آنچه که در جهت سست کردن و ویران کردن بنیاد خانواده باشد حرام و ممنوع گردانیده است. اسلام نه تنها به تشکیل خانواده امر فرموده بلکه برای استحکام بنیان آن از هر گونه تزلزل ویرانگر دستور عمل خاصی دارد که به چند نمونه آن در این جا اشاره می شود:
1- عفت و پاکدامنی: عفت و پاکدامنی نیرومند ترین پشتوانه خانواده است که آن را از هر حادثه محفوظ و مصون نگه می دارد خانواده ای که مقید به عفاف نباشد دیر یا زود بنیان آن از هم پاشیده و اعضای آن پراگنده می شود. انسان باید با نیروی «تقوی» خود در درون محدوده مجاز زناشویی عمل کند، این خویشتن داری در مقابل سرکشیهای تمایلات زیستی همان «عفت» است.
روابط زیستی در محدوده پیوند زناشویی موجب دوام و بقای خانواده است اما اگر در خارج از این محدوده به کار افتد بنیان خانواده متزلزل گردیده، ویران می گردد. اگر در اسلام این اندازه به عفت و پاکدامنی اهمیت داده شده است و اگر دستور به حجاب وجود دارد و اگر زن و مرد نباید تن خود را لخت و عور در معرض دید قرار ندهند و از نامحرمان بپوشانند اگر نباید اختلاط بی رویه میان زن و مرد برقرار باشد ، اگر نباید فلم ها و نمایشهای محرک تفریح ها و تصویرهای شهوت انگیز باشد همه و همه برای استواری و بقای خانواده است.
2- احترام و اطاعت: در خانواده اسلامی زن و مرد هر یک دارای حقوقی هستند که مراعات آن سبب احترام همدیگر گردیده و این خود در استحکام روابط زناشویی از هر چیز دیگری موثر تر است و زمینه تربیتی فرزندان شان را فراهم می کند. در این صورت روابط فرزند و پدری و تمام نسل ها حفظ می گردد.
حال در اینجا یک سوال پیش می آید که باید حل گردد و آن اینکه در صورتی که اسلام اینقدر به اهمیت و حفظ خانواده پرداخته و دستوراتی برای حفظ آن صادر فرموده چرا طلاق را جایز شمرده که خود نوعی جدایی و پراکندگی است. این سوال که از عدم شناخت کافی از اهداف تشکیل خانواده سرچشمه می گیرد از دیدگاه اسلام نیز در مورد طلاق بی خبر است. امام صادق علیه السلام فرمود: «منفورترین چیزها نزد خدا، طلاق است» این نکته را نباید فراموش نمود که به طور کلی هدف از تشکیل خانواده «سپری نمودن یک زندگی سالم، آمیخته با صلح و صفا و صمیمیت و به دور از جنجال و کشمکش های نامعقول » می باشد حال اگر در اثر کم تجربگی و ناپختگی چنین هدفی تامین نشد چه باید کرد آیا باید یک عمر با تلخی زندگی کرد و یا راه حلی باید سنجید. این راه حل همان طلاق است.