مقدمه
سخن گفتن در باب علت دوام برخی آثار و عصر زودگذر پاره ای دیگر، کاری دقیق و دشوار است. نخست باید این موضوع را در نظر گرفت که رواج کوتاه مدت شعری یا اثری، با دوام آن فرق دارد، یعنی ممکن است ، اشعاری مدتی رواج یابد و مشهور شود و چندی بعد از خاطره ها فراموش گردد. به عبارت دیگر شهرت همیشه نشانه دوام و پایداری نیست. عکس این نیز محتمل است که شعری مدت ها ناشناخته بماند و رواجی پیدا نکند و بعد بدرخشد و قوت و تأثیرش پایدار شود.
آثار نوع اول را فراوان دیده ایم شعری به سببی از مقتضیات روز معروف شده و بعد مرده است. اما در این جا بیشتر سخن بر آثاری است که نتوانسته اند از پس قرن ها هنوز رونق خود را حفظ کنند. چه در شهرت و چه در گمنامی از طبع گوینده زاده شده باشند. اکثر کسانی که در باب شعر و هنر اندیشیده اند آثار شعر هنر را مظهر تجلی احساس و عواطف و درون صاحب اثر دانسته اند و در هنر و ادب، عاطفه و احساس را عنصر مهم و اصلی شعر شمرده اند هر شعری برای خود رنگ و بویی دارد و احساسی را در ما برمی انگیزد بدین سبب است که مثلاً خواندن غزل سعدی ما را از غزل حافظ بی نیاز نمی کند.
یکی از لوازم شهرت و دوام آثار ادب را صدق و اصالت عاطفه در صاحب اثر دانسته اند. صداقت و صمیمیت شاعر در بیان آنچه در دل دارد البته ضروری است ولی به تنهایی دلیل بقای و دوام آثار نمی شود.
زندگی نامه سهراب سپهری
سهراب سپهری در سال 1307 در کاشان به دنیا آمد. در دوره ابتدایی نقاشی می کرد و گاهی شعرکی هم می سرود، پس از گذراندن دوره دانشسرای مقدماتی تهران به استخدام آموزش و پرورش کاشان در آمد. در سال 1326 نخستین مجموعه شعرش را به نام «در کنار چمن یا آرامگاه عشق» منتشر کرد. پس از آن، برای تحصیل در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، به پایتخت آمد. از سال 1336 یک سری سفرها را به آسیای دور و اروپا آغاز کرد که در شکل گیری ذهنیت شاعرانه اش خیلی مؤثر واقع شد. او در سال 1359 به سرطان خون درگذشت. وقتی شعر سهراب را می خوانی و با آن صمیمی می شوی، دو نکته به ذهنت متبادر می شود، نخست این سخن نیچه که «فیلسوفی که شاعر نباشد، فیلسوف نیست و شاعری که فیلسوف نباشد، شاعر نیست» و دوم اینکه : درمی مانی که سهراب را نقاش به شما آوری یا شاعر.
او در شعرهایش نقاشی می کند و در نقاشی هایش شاعر است و زمینه اصلی که این «شعر – نقاشی ها» در آن ظهور می کند، فلسفه شرق دور است. نقطه اوج هنر او درست در جایی است که این سه ساحت یعنی فلسفه شرق دور، نقاشی و شاعری – در شعرش، به توازن و تقارن می رسند.
خلاقیت سهراب، چیزی نیست جز آشتی شگفت آور این سه قطب وجودش. این نقطه اوج را می توان در منظومه «مسافر» ، «صدای پای آب» و دفتر شعر «حجم سبز» ردگیری کرد. دفتر «ما هیچ، ما نگاه» نشان از آن دارد که سهراب نمی تواند برای همیشه در اوج بماند. اما همه می دانند که او، از اول در اوج نبوده و برای رسیدن به بام بلند شعرش، از نردبانی بالا رفته که ما می خواهیم آن را نشان دهیم. اولین اثر او که در واقع، تمرین های اولیه اش است در مجموعه «در کنار چمن» (1326) به چاپ رسیده است. اینجا، سهراب شاعری است که بطرف نردبان ترقی آمده اما هنوز پا بر آن نگذاشته است. «مرگ رنگ» (1330) و «زندگی خواب ها» (1332) مربوط به زمانی است که او پای نردبان ترقی گذاشته و چند پله را طی کرده است. در «مرگ رنگ» ، شاعری می بینیم که چشم بر بالا رفتن های دو تن دارد، نیما و توللی. سایه توللی در حوزه مضامین رمانتیک حس می شود و سبک است و زودگذر و حضور نیما مربوط به سطح ایماژهای شعرش می شود و سنگین است و دیرپا زبان شعرش، ابتدایی، ساده و گاه همراه با لغزش هایی است و موسیقی شعرش هم در حدی نیست که بتوان به آن توجهی جدی روا داشت :
فکر تاریکی و این ویرانی
بی خبر آمد تا با دل من
قصه ها ساز کند پنهانی
نیست رنگی که بگوید با من
اندکی صبر، سحر نزدیک است
هر دم این بانگ بر آرم از دل
وای، این شب چقدر تاریک است!...
(غمی غمناک)
«زندگی خواب ها» (1332) نشان از اولین تلاش های سهراب دارد برای رهایی از نفوذ و تسلط نیما بر ذهنیت شاعرانه اش. تدبیری که برای این رهایی اندیشیده، یکی آن است که وزن را کنار گذاشته و به شعر بی وزن روی آورده و دوم اینکه، سعی دارد ایماژهایی بسازد که در اساس، با شعر نیما تفاوت داشته باشد. او بدرستی دریافته که نیما در تصویرگی خود به جهان خارج از ذهن نظر دارد. نیما، تصاویر را از جهان خارج از ذهن می گیرد و در آن ها دخل و تصرف شاعرانه کند، لذا در شعر او عین گرایی، بر ذهن گرایی غلبه دارد. سهراب، سعی می کند در تصویرگری، اصالت را به دنیای درون و ذهنی کردن تصاویر بدهد. هرچند او هم تصاویر را از جهان بیرون می گیرد اما در ارائه شاعرانه آن ها، صبغه تجریدی و ذهنی آن ها را غلیظ تر می کند و این کیفیت تصویرگری در اساس ، با شیوه نیما تفاوت دارد.
مرحله بعدی سلوک سهراب بر نردبان ترقی، مربوط به دو اثر «آوار آفتاب» و «شرق اندوه» است که هر دو به سال 1340 منتشر شد.
در میان چند شاعری که هم شعر نیمایی دارند و هم شعر منثور سروده اند، حجم شعر منثور سهراب سپهری بیش از بقیه است. سهراب سپهری، در دفتر دوم خود – زندگی خواب ها – برای رهایی از نفوذ نیما و در ادامه جستجوهای شاعرانه خویش، به سمت شعر منثور می آید.
یکی از خصلت های شعر منثور، این است که دست شاعر را در بهره گیری از امکانات پنهان و آشکار زبانی باز می گذارد. دستگاه واژگانی زبان فارسی از هر جهت، آمادگی لازم و کافی را برای یک چنین اشعاری دارد، هم قدرت آهنگ سازی آن بسیار زیاد است و هم در ذات خود، لبریز از ایماژهای طبیعی و شاعرانه است. نثرهای آهنگین صوفیه و حتی متنی مثل تاریخ بیهقی، آن قدر این قابلیت شعری زبان را عینی کرده که ما را از ذکر هر دلیل دیگر و هر بحث دراز دامنی بی نیاز می کند. بی خود نبود که شاملو برای پایه گذاری ساختمان شعر منثورش، مستقیماً، به سراغ متون منثور کلاسیک و بویژه تاریخ بیهقی رفت. نکته ای که هست اینکه، کشف آن روح شاعرانه زبان فارسی، براحتی امکان پذیر نیست و تعداد بسیار زیادی از شاعران معاصر را سراغ داریم که برای این کشف این کیفیت زبان، گام در طریق شعر منثور گذاشتند و از هر طرف که رفتند، جز وحشت شان نیفزود.
سهراب سپهری یکی از آن شاعرانی است که وسوسه سرودن چنین شعری، او را هم به این وادی کشاند.