گونه های برونگرا با پوشش شیب دار :
سرزمین گیلان بنابر موقعیت خود و تأثیر این موقعیت بر معماری این محل ، دو بخش از سه بخش مطالعات ما را بر روی معماری مسکونی برونگرای ایرانی به خود اختصاص می دهد .
اما وقتی از ویژگی پوششهای آن ، یعنی شیبدار بودن صحبت می شود ، فکر انسان ناخود آگاه متوجه اوضاع طبیعی این منطقه می گردد .
این منطقه به وسیله حصار بلند البرز از بقیه ایران جدا می گردد . کوههای این استان قسمتی از مجموعه ناهمواریهای جنوب و جنوب غربی دریای مازنداران است که از دره رود آستارا در شمال تا کوههای سوماس در مشرق کشیده شده است .
این منطقه دارای نوع خاصی از آب و هوا است که به آن آب و هوای معتدل خزری می گویند .
ارتباط گیلان به آذربایجان از طریق فومن ، ماسوله ، زنجان بوده و راه دیگر از طریق آستارا به اردبیل ، می گذشته است .
بافت اغلب روستاهای واقع در دشت گیلان به شکل پراکنده است و هر خانه که مشتمل بر عناصر مختلفی است ، به صورت قطعه زمینی بزرگ می باشد که گاهی با محل کار که اغلب شالیزار است ، فاصله کمی دارد . مثل آنچه در روستای کلده بالا در نزدیکی فومن مشاهده شده ، و گاهی فاصله ای را باید تا محل کار طی کرد ، مثل روستای سالک ده در لاهیجان . شکل پراکندگی خانه ها در بافت متفاوت است .
ویژگی های فنی چوب از قبیل سبکی ، سهولت دسترسی و کارپذیری ، مقاومت در برابر کشش ، خمش و پیمون وار بودن ( مدولار ) ، همه در این انتخاب مؤثر بودهاند .
از مصالح نوع سنگی از قبیل سنگ و خشت در انواع مختلف و سفال نیز در کنار ساختمانهای تماماً چوبی استفاده شده است .
انواع چوبها مثل چوب توت ، توسه ( توسکا ) ، پلت ، کهل ، آزاد ، لرک ، انجیلی ، بید ، بلوط ، نارون راش و نمدار در قسمتهای مختلف ساختمان چوبی بنا به کار گرفته شده است .
روش دیگر کرسی چینی ، با انتقال نیروها به صورت نقطه ای بنام سکت چاه ، مصطلح می باشد . در این طریقه ، به کمک ستونهایی از جنس توت در فواصل نزدیک به هم ( به فاصله 1 تا 5/1 متر ) ساختمان را حدود 70 تا 80 سانتیمتر بالا آورده شمعها را به وسیله تیرهایی ( نال یا نعل به هم متل می کنند ، و فاصله به وجود آمده بین تیرهای چوبی و زمین را به وسیله خشت خام پرمی نمایند و سپس ، روی آن را با ملات گل رس و سبوس برنج جهت کف سازی پر می کنند .
ستون ، عنصر سازه ای عمودی است که در ساخت ایوانها و تالار ها نقش اساسی دارد . بخش عمده ای از فعالیت ها در فضای نیمه باز اوانها و تالار ها انجام می گیرد . ستونها در ردیفهای مختلف ( بنا بر شکل ایوان و تالار ) و بر روی تیری بنام نال ( درکف ) قرار می گیرند . و در بالا یا سقف ، تیر دیگری بنام وشان یا سرلف روی آن قرار می گیرد .
ستون ، در شکل دهی کوتیها نیز نقش اساسی دارد و ساختمان کوتیها چه از لحاظ نوع پلان و چه از لحاظ شکل پوشش ، در نقاط مختلف گیلان متفاوت است .
پوششهای شیبدار یکی از ویژگی ها و در عین حال عناصر مهم ساختمان در خانه های گیلانی هستند .
ساده ترین نوع پوششهای شیبدار ، در ساختمانهای ابتدای مشاهده می شوند . در این نوع پوششها ، ستون های شاخکداری که تیرهای افقی روی آنها قرار می گیرد ، نقش حمل پوششی را دارند . بر روی تیرهای افقی ، تیرهای مایلی که رأسشان بر روی ستیغ متصل است ، قرار دارند . ستیغ نیز بر روی دیرکهای عمودی قرار دارد .
بعد از این که تیرهای افقی ( بنام بام دار ) بر روی دیوارها قرار گرفت ، به فواصل معینی روی آنها تیرهای افقی دیگری بنام بال قرار می گیرد .
مسکن ، اصلی ترین عنصر این ارسن دارای ویژگی هایی است که در این جا مختصراً مطالبی را در مورد آن می آوریم . اتاق یا به عبارتی اندرون یا در ، در ارتباط با نوع زندگی ساکنین منطقه گیلان با دیگر نقاط ایران دارای نکات مشترکی است .
معماری داخل مسکنهای یک اطاقه به دلیل کمبود جا ، با مسکنهای چند اطاقه فرق می کند .
در بعضی از اتاقها ، تعداد زیادی طاقچه جهت قرار دادن اشیای مختلف تعبیه شده است . در اتاق زمستان نشین ،اجاق و بخاری قدیمی در دو طرف در ورودی قرار گرفته است و کف اطاق را معمولاً با حصیر می پوشانند .
ایوان ، فضایی دیگر و مهم از مسکن را تشکیل می دهد . این فضا عملکرد های مختلف دارد و نسبت به طرز قرار گیری اتاقها شکلهای گوناگونی به خود می گیرد . ساده ترین ایوان ، با کمی پیش کردگی سقف شکل می گیرد .
در بعضی از بناها که کف آنها مرتفع نیست ، تیر افقی چوبی بنام نال یا گل خس فضای ایوان را با حیاط مجزا می کند . ایوان علاوه بر این که فضایی واسطه بین فضایی باز بیرون و فضای بسته درون است ، در فصل گرما به عنوان محلی برای نشستن ، خوابیدن ، غذا خوردن و کار ( حصیر بافی ) و ... مورد استفاده قرار می گیرد .
در یکی از روستاها بنام آهندان ، فرم یا محل خشک کردن چای در ایوان قرار داده شده است . برای دسترسی بیشتر به اشیای لازم بین دو ستون ، تیرهایی افقی به نام رب یا سرلف قرار می دهند .
یکی دیگر از عملکرد های مهم ایوان در مسکنهای چند اتاقی ، ارتباط دادن اتاقها با هم می باشد . به همین دلیل ، بنابر نوع اتاقها طرز قرارگیری ایوانها نیز فرق می کند . بطور مثال اگر اتاقها در یک ردیف قرار گیرند ، ایوان در جلوی آنها به صورت متسطیل کشیده است .
گاهی یک اتاق بزرگتر از اتاقهای دیگر است . در این حالت ، طول ایوان به اندازه طول اتاقهای کوچکتر است و گاهی دو اتاق بزرگ در کنار و یک اتاق کوچک در وسط قرار می گیرد که در این حالت طول ایوان به اندازه طول اتاق کوچکتر وسطی است .
در بعضی دیگر از بناها ، ایوان دورتا دور اتاقهای طبقه همکف و در نمونه های دیگر ، یک یا دو طرف این فضاها را می گیرد . در نمونه ای در منطقه طالش ، ایوان به وسیله دیواری به ارتفاع دو متر بسته شده و دری برای ورود به ایوان تعبیه شده است .
تالار فضایی به شکل ایوان است که در طبقه اول قرار می گیرد . تالار برای فصل گرما ، محل خواب ، غذا خوردن و استراحت است و فرق ساختمانی آن با ایوان در کف سازی آن می باشد . کف ایوان معمولاً گلی است ، ولی کف تلار چوب می باشد .
ارتباط بین تلار و ایوان به وسیله پله چوبی در شکلهای مختلف صورت می گیرد . اما بطور کلی ، محل پله طوری انتخاب می شود که با عملکرد کلی فضاها بخواند و در عین حال فضای کمی را نیز اشغال کند . در تعدادی از نمونه های مورد بررسی ، پله به دیوار اتاقها چسبیده و در تعدادی پله در کنار نرده های ایوان قرار گرفته است . معمولاً در نبه یا دریچه پله ای جهت حفاظت و جلوگیری از افتادن بچه ها تعبیه می شود .
شکل تلار نیز در محلها و گونه های مختلف ، متفاوت است . در اطراف لاهیجان ، تلار یا در یک طرف یا در دو طرف و یا در دور تا دور فضاهای طبقه اول ایجاد می گردد .
در منطقه فومنات ، تلار به اندازه چند پله از ایوان بالاتر است و معمولاً در زیر آن انبار یا طویله قرار می گیرد و در بعضی نمونه ها زیر آن خالی است . اتاقی که در پشت این تلار قرار می گیرد ، بالا خانه نام دارد . نکته مورد توجه در این نوع تلارها ، دو ردیف ستون جلوی آن است که غلام گردش خوانده می شود و معمولاً به صورت پیش کرده است .
این نوع تلار در منطقه طالش در نزدیکی هشتپر و توابع رضوانشهر نیز مشاهده می شود .در راه رسیدن به ماسوله ، در محلی بنام ماسوله رودخان ، کل فضاهای طبقه همکف به صورت بسته است و در طبقه اول آن اتاق تابستانی و تلار قرار می گیرد .
خانه های شیبدار برونگرا در کل به هم شبیه بوده و گونه های مشابه زیادی ، در آن نقاط دیده می شود . البته شباهت در دو منطقه فومن و طالش بیشتر است و در منطقه لاهیجان ، خانه های شکیلی ویژگی مهم این محل و محلهای نزدیک به آن است .