مقدمه
رنگ در زندگی انسان دارای مفهوم و اهمیت ویژه ای بوده و جایگاه خاصی دارد. درواقع رنگ موهبتی الهی است تا با آن زندگی جالب تر و زیباتر شود. جهان بدون رنگ امکان پذیر نیست و زندگی بدون رنگ دچار اختلال شده وخسارت می بیند. کلیه ارتباطات به کمک رنگ صورت می گیرد.
انتخاب رنگ و ترجیح آن به رنگی دیگر امری طبیعی است. رنگ معیاری است برای شناخت شخصیت افراد. امروزه بیش از هر چیز اثرات روانی رنگ روی کودکان نوجوانان وجوانان مورد مطالعه قرار گرفته و جاذبه ودافعه آنها در پذیرش رنگ ها بررسی می شود. کودکان به رنگ های زنده ( گرم ) و شاد توجه وعلاقه بیشتری نشان می دهند. جوانان به رنگهای شاد و ملایم تمایل داشته بتدریج و با افزایش سن معمولا رنگ های آبی و سبز را به رنگ های گرم ترجیح می دهند. ولی افراد مسن تر بیشتر به رنگ های تیره علاقه نشان میدهند. این موضوع کما بیش در تمام نقاط دنیا وجود دارد. پس می توان سن افراد را در ترجیحات رنگی موثر دانست.
بررسی ها نشان داده جنسیت یکی دیگر از عوامل موثر در انتخاب رنگ می باشد. مثلا پسران بیشتر رنگ های آبی و سبز را انتخاب می کنند در حالیکه دختران رنگ های زرد و قرمز را بر می گزینند .
از دیگر عوامل موثر در انتخاب و ترجیحات رنگ باید فرهنگ و باورهای سنتی - خصوصیات روانی - اجتماعی - شرایط اقتصادی - موقعیت جغرافیایی و شرایط آب و هوایی برشمرد .
اعجاز رنگ ها وخواص درمانی آن بر هیچ کس پوشیده نیست بسیاری از بیماری های جسمی وروانی به کمک رنگ ها درمان می شوند. مثلا افراد افسرده با پوشیدن لباس به رنگ های روشن احساس شادابی کرده به زندگی امید پیدا می کنند . افراد عصبی با تماشای طبیعت سر سبز و جلوه های زیبای آن آرامش می یابند.
برخی رنگها اثرات قابل پیش بینی بر روی سیستم عصبی خودکار دارند . به طوریکه فشارخون - نبض و تعداد تنفس را تحت تاثیر قرار می دهند.
با توجه به مسایل شهرنشینی و زندگی ماشینی عصر جدید و دور شدن انسان از محیط طبیعی زندگی ، و فعالیت در فضاهای بسته ، بیش از هر زمان دیگر تحت تاثیر فشارهای عصبی ، روانی و جسمانی قرار گرفته است. یکی از راه های باز گرداندن آرامش و سازگاری، استفاده از رنگ های مناسب در پوشاک و لوازم زندگی و محیط فعالیت است. رفتارهای اجتماعی نیز تحت تاثیر رنگها قرار می گیرند . روان شناسان می گویند با کاربرد صحیح رنگ می توان بسیاری از نا هنجاری های رفتاری را اصلاح کرد. این موضوع در بین قشرهای مختلف اجتماع از جمله کارگران ، ورزشکاران، پزشکان ، دانش آموزان و غیره مورد بررسی قرار گرفته و تایید شده است . استفاده از رنگ های مناسب در فضاهای کاری و آموزشی می تواند در کاهش ناسازگاری ها و پرخاشگری های دانش‌آموزان موثر واقع شود .
کاربرد رنگ در ایمنی برای آگاه کردن از خطراتی که ممکن است در کمین رانندگان، کارگران و... باشند، توسعه روز افزونی یافته است. در دنیای تجارت نیز رنگ عامل تعیین کننده ای در جلب مشتری وانتخاب کالا محسوب می شود.
رنگ ها در اعتقادات مذهبی نیز جایگاه خاصی دارند در دین مبین اسلام به استفاده از رنگ های روشن مانند سفید و زرد و ... خصوصا در پوشش ، توصیه و تاکید شده است. پیامبر گرامی اسلام (ص) وائمه اطهار (ع) از پوشیدن رنگ تیره و سیاه اکراه داشتند وبه مسلمانان دیگر نیز در این خصوص سفارش نموده اند.
به هر حال از نظر اسلام و عرف جامعه وفرهنگ بشری ، امروزه آثار روانی رنگ سیاه بویژه در پوشاک ، مسام گردیده و بشر ، کاربرد این رنگ را مخصوص سوگ و ماتم و فقدان عزیز از دست رفته دانسته و سیاه را به عنوان سمبل عزا انتخاب نموده است . همه این مطالب حاکی از آن است که روحیه وفطرت انسان در انتخاب رنگ به طیف روشن گرایش وتمایل بیشتری داشته وبا آن سازگارتر است .
با انتخاب درست و صحیح از رنگ های روشن و شاد در پوشش دانش آموزان ومکانهای آموزشی وفضاها و ابزار های کمک آموزشی می توان در جهت پویایی، نشاط ، تحرک و ایجاد روحیه امیدواری ، خلاقیت ، افزایش بهره هوشی یادگیری ، شکوفایی رشد دانش آموزان و جوانان حرکت کرد
روان شناسان معتقدند بدترین رنگ ها، سیاه، سرمه ای، قهوه ای و خاکستری است و رنگ قرمز اگر چه در گروه رنگ های شاد طبقه بندی می شود اما چون محرک خشونت است کاربردآن در مدارس توصیه نمی شود
رنگ بی روح در و دیوارها در پس گذر سال ها و در هوای دودآلود منطقه، آن قدر فراموش شده اند که فقط با تکیه بر شرطی شدن ذهنت و ته مانده رنگ دیوار می توانی حدس بزنی زیر این همه تیرگی و کثیفی و در پس یادگاری های ریز و درشت، روزگاری رنگ خنثی و بی اثر کرم بوده است. آیا هرگز از خودتان پرسیده اید چرا دانش آموزان ما صبح ها به سختی از خواب برمی خیزند؟ بدون خوردن صبحانه با چهره های خواب آلود به مدرسه می روند و در کلاس های اول صبح چرت می زنند و در ساعات پایانی دهن دره های کسالت آور می کنند؟
به عقیده روانشناسان جواب اکثر این خستگی ها یک کلمه است، بی انگیزگی! و شاید از منشأهای اصلی این بی انگیزگی ها محیط پیرامون آنهاست، زیرا مدارس ما محیط های خشک و بی روحی هستند که دانش آموزان فقط از روی اجبار و عادت و از سر ناچاری مجبور به تحمل آنها هستند.
«نکته مهم در آموزش مدارس ابتدا جذب دانش آموزان و ایجاد علاقه و انگیزه در آنهاست که این امر ناخودآگاه منجر به یادگیری بهتر می شود، اما برای ایجاد چنین محیطی در ابتدا یکسری نمادها مانند رنگ آمیزی لازم است. این فاکتورها در مقاطع مختلف تحصیلی و حتی پایه های گوناگون متفاوت هستند، به طور مثال مدارس و کلاس های ابتدایی و راهنمایی بخصوص در سال های اول و دوم نیاز بیشتری به تزئینات و جاذبه های ظاهری دارند تا جذب محیط شوند.»
اینها را عاطفه فردوسی پور کارشناس ارشد روان شناسی تربیتی می گوید: او معتقد است: «همانطور که خلق و خوی (عواطف) افراد در انتخاب رنگ ها مؤثر است، رنگ های محیط نیز بر خلق و خوی افراد تأثیر می گذارد و این مسئله در محیط آموزشی مانند مدرسه اهمیت بیشتری پیدا می کند، ما باید بدانیم چه رنگ ها و عواملی باعث هوشیاری و یادگیری بهتر در دانش آموزان می شوند. به طور مثال، در مقطع ابتدایی رنگی بودن در و دیوارها و تصاویر روی آنها برای دانش آموزان جذاب است زیرا این تصاویر انعکاس خیالات دانش آموزان هستند، اما در مقطع راهنمایی بخصوص پایه سوم بهتر است این تصاویر را حذف کنیم و فقط رنگ آمیزی شاد داشته باشیم. دیوارهای کثیف و کلاس بی روح احساس خواب آلودگی و خمودگی صبح را در دانش آموزان تشدید می کند و نتیجه آن کاهش یادگیری آنهاست.»
انتخاب رنگ ها برخلاف تصور اکثر ما کاری ساده نیست. زیرا از ترکیب رنگ ها و هر رنگ به تنهایی در روان شناسی و یادگیری می توان بهره خاصی گرفت. سیدنیا مدیر دبیرستان دخترانه کوثر می گوید: «زمانی که من مدیر این مدرسه شدم در و دیوارها استخوانی بود وتاکنون به علت کمبود بودجه نتوانسته ام این رنگ را تغییر دهم. البته هنوز نیازی هم به رنگ آمیزی نداریم چون دیوارها تمیز هستند اما در آینده قصد دارم هر کلاس را به یک درس اختصاص بدهم و در طرح کلاس درس که بچه ها به صورت چرخشی در کلاس ها می چرخند هر کلاس براساس نوع درس به یک شکل طراحی و رنگ آمیزی خواهد شد.»
او معتقد است: رنگ های صورتی و آبی ملایم القا کننده حس آرامش و شادابی هستند و برای رنگ کلاس مناسبند رنگ لیمویی هم رنگ فرح بخشی است که در زمره رنگ های آینده مدرسه او قرار خواهد داشت.
جواد شفیعی (مدیر دبیرستان پسرانه نواب) و محمد خسروی (مدیر دبستان پسرانه امام سجاد) هر دو متفق القول رنگ های کرم و فیلی را بهترین رنگ برای کلاس ها اعلام می کنند.
جواد شفیعی علت این انتخابش را انعکاس بهتر نور و فضای بازتر کلاس عنوان می کند و محمد خسروی می گوید: «رنگ فیلی به دلیل چرک تاب بودن کمتر کثیف می شود. محمد خسروی معتقد است رنگ آبی برای کلاس ها مفید نیست زیرا تشدید کننده حس سرماست.»
اما روان شناسان نظر متفاوتی دارند. آنها معتقدند: بدترین رنگ ها، سیاه، سرمه ای، قهوه ای و خاکستری است و رنگ قرمز اگر چه در گروه رنگ های شاد طبقه بندی می شود اما چون محرک خشونت است کاربرد آن در مدارس توصیه نمی شود، رنگ کرم هم اگر چه یک رنگ خنثی و بی تأثیر است اما مشکلی ایجاد نمی کند.
محمد پایدار کارشناس ارشد روان شناسی تربیتی دراین خصوص می گوید: «در رنگ آمیزی کلاس های مدارس بهتر است از ترکیب رنگ های گرم و سرد بهره گرفت. به طور مثال تصویر یک ماهی رنگی در وسط آبی دیوار می تواند حس خوبی را به دانش آموزان منتقل کند و یا نصب تابلوها و تصاویر کارتونی مورد علاقه بچه ها در دو طرف نیمکت ها برای دانش آموزان جذاب است.»
او در ادامه خاطرنشان می کند. «حتی در انتخاب تخته کلاس هم تخته سبز و یا وایت برد به مراتب از تخته سیاه بهتر است. زیرا سیاه در هر جایی نماینده ای است از غم و نفرت.»
وقتی به سراغ مسئولان مدارس منطقه می رویم خیلی از آنها رنگ های متداول کرم و خیلی را برای کلاس می پسندید و بسیاری گویی تاکنون به رنگ کلاس ها توجه نداشته اند با سؤالات ما متعجب می شوند و به دنبال جواب می گردند. خیلی از این مدیرها استیجاری بودن مدارس را عامل عدم توجه به رنگ آمیزی کلاس ها اعلام می کنند و می گویند در مدارس دولتی که متعلق به آموزش و پرورش است بیشتر می توان به این مسائل پرداخت. یکی از مدیرهای باسابقه منطقه برای ما از حدود یکصد نکته ای که در بحث یادگیری باید به آن توجه کرد می گوید، از نکاتی که حاصل جمع آنها یادگیری خوب خواهد بود که یکی از آن نکات رنگ آمیزی متناسب با سن دانش آموزان است.
او می گوید: «ما حدود بیست سال پیش این نکات را در دوره ای که روی استاندرد سازی مدارس بحث می کرد فرا گرفتیم و بعد از گذراندن دوره بخش مهمی از آنها فراموش شدند.»
هوشنگ قریب پناه معاون دبستان شهید کاظمی ضمن تأثیر رنگ کلاس ها بر یادگیری دانش آموزان یادآور می شود رنگ و زیبایی کلاس حتی روی نظافت شخصی و انضباط دانش آموزان نیز اثر می گذارد. دانش آموزان در حفظ و نگهداری یک کلاس تمیز و زیبا کوشا هستند و حتی آشغال کمتری داخل کلاس می ریزند و دیوارها را کمتر خراب و کثیف می کنند.
بحث رنگ مدارس نه تنها به رنگ کلاس ها بلکه به رنگ تمام محیط ها و تجهیزات مدرسه مربوط می شود. رنگ نیمکت ها، وسایل و حتی سرویس های بهداشتی نکات قابل تأملی هستند که در بسیاری کشورهای پیشرفته مورد توجه قرار می گیرند اما در مدارس ما کاملاً رها شده اند.
پیام فروتن کارشناس طراح صحنه و عضو هیئت علمی دانشکده هنرهای زیبا می گوید: موزائیک های یکنواخت سفید و گاه طوری رگه دار بیشترین کاربرد را در مدارس ما دارند در حالی که با همان هزینه می توان این موزائیک ها را با کف پوش های شادی مانند: آبی، لیمویی و .... که با روحیه بچه ها سازگارتر هستند انتخاب کرد. برای این کارها فقط باید کمی ذوق و ابتکار به خرج داد، علاوه بر آموزش و پرورش مدیرهای مدارس هم می تواند پیشقدم شوند، کافی است وقت کمی بگذارند و با طراح دکوراسیون صحبت کنند. به طور مثال با کمترین هزینه ها می توان در مقطع ابتدایی رنگ کردن یک دیوار را به دانش آموزان واگذار کرد و یا از رنگ صورتی و گل بهی برای نیمکت های دبستان دخترانه استفاده کرد. از همین رنگ ها با درخشش کمتر در کنار رنگ های دیگر برای مقاطع بالاتر بهره بگیریم.
عاطفه فردوسی پور کارشناس ارشد روان شناسی تربیتی ضمن این منشأ افسردگی بسیاری از افراد را درماندگی و عدم توانایی کنترل محیط می داند معتقد است: دانش آموزان ما مدارس خود را دوست ندارند. زیرا این مدارس محیط های تحمیلی هستند که آنها مجبورند ساعاتی از عمرشان را آنجا بگذرانند و خودشان در اداره و شکل آن هیچ نقشی ندارند. این مسئله باعث غیبت ها و تأخیر ورود ها خواهد شد. زیرا مدرسه آنها خشک، زشت و تحمیلی است. تأثیر این دلزدگی و تحمیل عدم اعتماد به نفس دانش آموزان خواهد بود که در آینده می تواند منجر به افسردگی شود.
بهتر نیست به جای کپی برداری از آنچه دیگران انجام می دهند. کمی خلاق باشیم و مدارس را زیباتر آرایش کنیم، مگر نه این که مدرسه خانه دوم دانش آموزان است. آیا هرگز در ساخت طراحی کلاس ها نظر و سلیقه آنها را در نظر می گیریم. بیایید برای یک لحظه چشم هایمان را ببندیم به اعماق کودکیمان سفر کنیم. آیا این مدارس را می پسندیم؟