توسعه دانش و اطلاعات، وضعیت جدیدى را در دنیا به وجود آورده است و صاحبنظران و اندیشمندان، آن را با انقلاب اطلاعات از تحولات پیشین صنعتى متمایز ساخته اند. کارو لوکس، استاد دانشگاه تهران و از هموطنان ارمنى ما اعتقاد دارد که انقلاب جدید تکنولوژیکى، فرصت هاى بى شمارى را فراروى کشورهاى در حال توسعه و از جمله ایران گذاشته است تا عقب ماندگى صنعتى خود را جبران کنند. دکتر لوکس بر این نکته تأکید دارد که بهره گیرى از تکنولوژى هاى جدید، الزامات خاصى را طلب مى کند.
اصولاً فن شناسى اطلاعات، تحول زیادى در آموزش ایجاد کرده است. برخى از امکانات جدیدى که فن شناسى اطلاعات عرضه مى کند، یکى این است که ارتباط بین «یاددهنده» و «یادگیرنده» را تغییر مى دهد. دیگر لزومى ندارد که آموزش و یادگیرى در یک مکان و همزمان صورت بگیرد. از طریق فن شناسى اطلاعات مى توانیم یادگیرى الکترونیک، یادگیرى از راه دور، یادگیرى غیرهمزمان و انواع روش هاى یادگیرى را به اجرا دربیاوریم و مشکلات مکانى و زمانى را از میان برداریم.
علاوه بر این موارد، امکاناتى مثل موتورهاى جست وجو، کتابخانه هاى الکترونیک، دادکاوى و ابزارهاى اکتشاف معرفت در اختیار محققان است و آنها مى توانند به سرعت منابع موردنیاز و سوابق کارهاى انجام شده را مطالعه کنند. در گذشته، چنین امکاناتى در اختیار هیچ محققى نبود.
وجود این امکانات موجب ارتقاى کیفیت آموزش مى شود و به همین دلیل ما باید از این ابزارها، امکانات و وسایل استفاده کنیم. اما حرف من این است که این استفاده باید توأم با ابتکار باشد. اگر این نوع استفاده با ابتکار همراه باشد، آموزش هم متحول مى شود. چون فلسفه هاى حاکم بر آموزش و نحوه استفاده از این وسایل و فنون تغییر پیدا مى کند. وقتى ما از فن شناسى اطلاعات استفاده مى کنیم، دیگر لزومى ندارد به شیوه سنتى و مرسوم بیاییم آموزش هاى لازم را ارائه دهیم. ما هنگامى که مشکل هم مکانى و همزمانى نداریم، نیازى نیست که فرضاً ۴۰ نفر در یک ساعت و زمان معین آموزش ببینند و در واقع آنها زمان خود را با زمان یک نفر که یاددهنده است، تنظیم بکنند. در روش جدید، هر موقعى که حداکثر آمادگى براى یاد گرفتن توسط یک نفر به وجود بیاید، او مى تواند شروع به یادگیرى کند. اگر در کلاس هاى حضورى، یک استاد به ۴۰ یا ۵۰ نفر درس مى دهد، این رابطه مى تواند عوض شود و اقتصاد یادگیرى تغییر پیدا کند و یک نفر بتواند از معلومات و آگاهى ۳۰ یا۴۰ استاد بهره مند شود.
بنابراین آموزش، بیشتر مى تواند یادگیرنده محور باشد تا اینکه به برنامه محورى توجه شود. به تدریج، ما به سمت مدل هایى مى رویم که نیازهاى یادگیرنده، تعیین کننده اصلى است و نه اینکه یک برنامه از پیش تعیین شده محتواى مطلب یادگیرى را تعیین کند. ضمناً نقش معلم هم دچار تحول مى شود.
در حال حاضر ، استعاره دیگرى براى دانش به کار مى رود. امروزه گفته مى شود که دانش، چیزى است که باید به وسیله یادگیرنده کشف شود، استاد هم صرفاً نقش کمک کننده را دارد و اصلاً نباید نقش انتقال دهنده داشته باشد.
وقتى که وسایل آموزشى عوض مى شوند، ما باید سراغ تغییر رویکردها برویم. هر وسیله اى ، رویکرد خاص خود را مى طلبد.
در مقاله، نمونه هایى از ابتکار عمل ها را در زمینه آموزش عالى ارائه شده است. یک نمونه اش ، آموزش الکترونیکى است که در روستاى «قرن آباد» و روستاهاى اطراف آن پیاده شده است. روستاى قرن آباد بین گرگان و شاهرود قرار دارد.
متأسفانه هنوز نمونه هاى مشابهى مثل قرن آباد در جاهاى دیگر کشور نداریم. على رغم اینکه چندین سال است که هم ایران و هم سازمان هاى وابسته به سازمان ملل تصمیم گرفته اند براى ایجاد نمونه هاى مشابه در ایران سرمایه گذارى کنند.
نمونه هاى بین المللى دیگرى وجود دارد که حتى از تجربه قرن آباد هم رادیکال تر است. مؤسسه اى به نام گرین استار (Green Star) در روستاهاى دورافتاده تر پروژه هاى مشابهى پیاده کرده است. یعنى در روستاهایى که برق و تلفن هم ندارند و در مسیر جاده هاى پررفت و آمد هم نیستند این کارها را انجام داده اند. آنها با استفاده از تکنیک هاى غیرمتمرکز مثل آنتن هاى بشقابى و مولدهاى خورشیدى موفق شده اند شکل هاى پیشرفته ولى کم هزینه تولیدنیرو و ارتباطات را پیاده سازى کنند. در ضمن سرمایه گذارى چندان کلانى هم مورد نیاز نخواهد بود.
اصلاً شروع به کار قرن آباد اینگونه بوده که مردم روستا کامپیوترهایى را با هزینه شخصى خودشان خریدارى کرده و آنها را به وزارت فناورى اطلاعات و ارتباطات ایران اهدا کرده اند و در عوض وزارتخانه مذکور هم کامپیوترهاى دیگر به تعداد کامپیوترها اضافه کرده و در اختیار روستاییان آنجا قرار داده است و مردم آنجا از این امکانات براى خدمات ارتباطى استفاده مى کنند.
این که این کامپیوترها در مالکیت وزارتخانه است، معنایش این نیست که مردم از آنها استفاده نکنند. آقاى دکتر جلالى استاد دانشگاه علم و صنعت، این پروژه را پیاده کرده است ولى چند سازمان هم به پیشرفت این پروژه کمک کرده اند.
میزان پیشرفت پروژه قرن آباد تا چه حد بوده است؟
شاید انتقاد شود که پروژه وابسته به یک نفر است و پروژه هم داراى یک برنامه از پیش تعیین شده نیست ولى الآن دولت و نهادهاى وابسته به سازمان ملل علاقه مندند که این پروژه تداوم پیدا کند و اگر آقاى جلالى هم این کار را رها بکند، آن سازمان ها مایل هستند که کار را ادامه دهند تا پروژه از بین نرود. اما این موضوع که پروژه، برنامه مشخص ندارد، شاید این هم یک مزیت باشد و ابتکار عمل پروژه را بالا ببرد و از فرصت هاى پیش آمده به نحو احسن استفاده شود. یعنى به نوعى نقاط ضعف آن از زاویه دید دیگرى تبدیل به نقاط قوت مى شود. در شرایطى که نایقینى بسیار زیاد است، انعطاف پذیرى پروژه یک مزیت محسوب مى شود.
از دید شما، مدیریت دانسته چه حوزه عملى را در برمى گیرد؟
ما از طریق تکنولوژى هاى ارتباطى جدید علاوه بر امر آموزش، کارهاى دیگرى هم مى توانیم انجام دهیم و درواقع مى توانیم هرگونه دانش و معرفتى را جابه جا کنیم و اینکه چه معرفتى به چه کسى داده شود را مدیریت دانسته مى گوییم. دانسته همانقدر ارزش دارد که کالاى مادى در گذشته ارزش داشته است. شاید با ارائه آمارى مشخص شود که بالا رفتن اهمیت حوزه هاى کارى جدید تا چه اندازه است.