چکیده
زندگی بدون یادگیری و آموزش، همچون مردابی در حال تقلیل و فساد است. از زمانی که آموزش و یاددادن شروع شد، نحوه انجام دادن این فعالیت یعنی چگونگی آموختن و روش های تدریس مورد توجه دست اندرکاران قرار گرفت.
در مسیر تاریخ، فنون، مهارت های گوناگون در زمینه روش های تدریس، تولید و ارائه شده است و روش های تدریس جزو مهارت های فنی و حرفه ای معلمان محسوب می شود و هنر معلم در کیفیت انتقال و اجرای آنهاست.
در این تحقیق انواع روش های تدریس فعال که بتواند یادگیری مؤثر و اکتشافی ایجاد کند و همچنین فعالیت های دانش آموز را تقویت کند ارائه شده تا معلم بتواند با ابتکارات و نوآوری های خود در تدریس خود از روش علمی استفاده کند.
یادگیری دارای سطوح مختلفی است که شامل به خاطر سپردن- درک و فهم- کاربرد- تجزیه و تحلیل- ترکیب و نوآوری و داوری و ارزشیابی است. معلم با آگاهی از این سطوح باید تدریس فعال و دو سویه انجام دهد. همچنین در طرح پرسش های امتحانی از تمامی این سطوح سئوالات طرح نماید تا دانش آموز بتواند مطالب آموخته شده را عمیق تر درک نموده و خود نیز فعالیت علمی انجام دهد و همچنین از نمره خود احساس رضایت و تلاش بیشتر داشته باشد به بیان دیگر نمره وسیله ای شوق انگیز باشد نه برای شلاق زدن برای اینکه دانش آموزان به طور عملی فعال شوند باید کلاس را گروه بندی کرد طبق تحقیقات انجام شده فقط گروه های 3 تا4 نفره کارآیی لازم را دارند و چون دانش آموزان از نظر ویژگی های عاطفی و درسی متفاوتند بهتر است کار گروه بندی با توجه به علایق و سطح درسی شان انجام شود تا همه‌ی افراد گروه فعال و مسئول باشند.
تکلیف مناسب حلقه اتصال و انتقال آموخته های کلاس به فضای خارج از کلاس است اما باید دانست تمرین وسیله ای برای یادگیری نیست بلکه عاملی برای ایجاد مهارت است و باید در انتخاب تکلیف و تمرین به دانش آموز دقت و توجه خاص داشت.
مقدمه
با کنار رفتن مفهوم قدیمی یادگیری که بیشتر بر روی انتقال انبوهی از معلومات به مغز دانش آموزان تأکید می کرد و با توجه به مفهوم جدید یادگیری های رفتاری برای حل مسائل فردی و اجتماعی در آموزش و پرورش گام های بلندی برداشته شده است. هم اکنون میزان یادگیری را در توانایی و مهارت او در به کار بستن دانستنی ها و اصول علمی هنگام قرار گرفتن در موقعیت های جدید و برخورد با شرایط متغیر زندگی علمی و اجتماعی می دانند.
به این ترتیب روش قدیمی و سنتی عرضه کردن واقعیت های علمی فراوان در کتاب ها و انتقال یکطرفه آنها به وسیله معلم و بالاخره به خاطر سپردن موقت آنها توسط دانش آموز و پس دادن آنها به هنگام امتحان مورد نظر نیست. زیرا در عمل ارزش قابل توجهی ندارد و تغییر مؤثری در رفتار او از لحاظ طرز تفکر،کسب مهارت و پرورش نگرش ها و معیارهای مطلوب علمی و اجتماعی به وجود نمی آورد.
درست است که آموزش بر پرورش تقدم عملی دارد، یعنی پرورش بدون آموزش مطلوب، امکان پذیر نیست. با این حال هدف، پرورش دادن افراد با کیفیت های مطلوب و مطابق با معیارهای انسانی و اسلامی است. درس شیمی دبیرستان نیز یکی از این عوامل است یعنی هدف از آموزش شیمی دبیرستان، تربیت یک شیمیدان ماهر نیست. بلکه درس شیمی نیز وسیله ای برای پرورش است و در صورت پذیرفتن این موضوع اهمیت روش تدریس بر محتوا بیشتر پدیدار می شود.
روش های تدریس فعال
روش های تدریس از زوایای گوناگون قابل تقسیم بندی است. بعضی ها تقسیم بندی زیر را ارائه داده اند.
الف) روش تاریخی
1- روش سقراطی
2- نظام مکتبی در ایران
ب) روش های جدید
1- روش توضیحی 2- روش سخنرانی 3- روش اکتشافی
4- روش حل مسئله 5- روش مباحثه ای 6- روش پرسش و پاسخ
7- روش انفرادی 8- پروژه (واحد کار) 9- روش نمایشی
10- روش دریافت مفهوم 11- روش استقرایی 12- روش آزمایش و کاوشگری و...[1]
بعضی از روش های تدریس، دانش آموز را منفعل و معلمان را فعال می کند. زیرا اطلاعات به صورت یک سویه داده می شود و در تدریس تعامل اندکی وجود دارد. این روش ها اکتشافی نیستند و معمولاً نمی توان از آنها به تنهایی برای اجرای تدریس استفاده کرد زیرا خسته کننده و ملال آورند.
بعضی دیگر از روش های تدریس معلم و فراگیرندگان را به نحو مطلوب فعال می کند و یاددهی- یادگیری با ارتباطات دو سویه اتفاق می افتد. در این روش ها تدریس به صورت منظمی شروع می شود و تا دریافت مفهوم ادامه می یابد، مانند روش های استقرایی، حل مسئله، ایفای نقش و کاوشگری و... .
اگر فراگیران خود را در بطن فرایند آموزش ببینند و نقش راهبردی «اکتشاف مفاهیم و علوم» را درک کنند، در این صورت با علم تولید شده شریک می شوند، با کمال میل از آن دفاع و پشتیبانی می کنند و به کاربرد علوم اعتقاد و ایمان راسخ می یابند. در این جریان یادگیری در همه ابعاد (مهارت های ذهنی، مهارت های فیزیکی و طرز تفکر) اتفاق می افتد.
بنابراین معلم باید ویژگی ها و خصوصیات روش های تدریس یاددهی- یادگیری فعال را بداند و برای دست یابی به آنها اهتمام ورزد. در تدریس خود از روش علمی استفاده کند. اگر مجموععه فعالیت های یک معلم بر اساس موارد زیر باشد او در تدریس خود از روش علمی استفاده کرده است.
1) آغاز و پایان کار خود را پیش بینی کند.
2) فعالیت ها و تجارب آموزشی مناسبی تنظیم کند.
3) ابزارها و وسایل آموزشی و کمک آموزشی لازم را به درستی انتخاب کند.
4) آزمون های ارزشیابی را به طور دقیق و مؤثر تهیه کند.
5) طرح خود را با مهارت و اطمینان کامل در کلاس اجرا کند.
6) تغییر رفتار مطلوب در دانش آموزان به وجود آورد.
توضیح دادن در دبیرستان
توضیح دادن یعنی فهماندن مطلب به فرد دیگر.
توضیح دادن می تواند به افراد در درک و فهم مفاهیم، علت و معلول، شیوه ها، هدف ها و مقصدها همبستگی (رابطه ها) و فرایندها کمک کند.
چون اغلب در تدریس از شیوه‌ی توضیح دادن استفاده می شود باید چندین نکته را مدنظر داشت.
1- نوع صدا و حرکت ها می تواند توضیح ها را تقویت کند.
2- هدف از توضیح کاملاً روشن و مشخص باشد.
3- اگر مخاطبان توضیح را نفهمند، یا حقایق بیان شده را از قبل بدانند، توضیح عالی نیز می تواند بی فایده باشد و به بی حوصلگی منجر شود.
4- از وسایل کمک آموزشی مناسب بهره گرفته شود.
5- نکته های کلیدی (مفاهیم اساسی، اصول) مشخص شود.
6- در هنگام توضیح از سئوال های متوالی برای بررسی عمیق تر یک مسئله یا درک در سطوح بالاتر استفاده کرد[2].
7- تسلط چشمگیر بر تمام موضوع هایی که تدریس می کنند.
8- مشارکت دادن دانش آموز در توضیح.
نمونه ای از یک نقشه مفهومی
نقشهی مفهومی ابزاری برای نمایش اطلاعات در قالب یک سلسله نمودار و کادر متصل به هم است که ارتباط منطقی بین مفاهیم به روشنی در آنها قابل مشاهده است و به نوعی، بازنمایی تجسمی روابط معنادار بین مفاهیم محسوب می شود.
نقشه های مفهومی که معمولاً به شیوه‌ی حرکت از کل به جزء تنظیم می شود دارای بخش های هسته، رابطه و گروه است یعنی مطالب کلی تر و جامع تر در رأس قرار می‌گیرد و هر چه به پایین نقشه نزدیک شویم مفاهیم و مطالب جزئی تر می شوند.
نقشه های مفهومی نشانگر روش های تفکر و درک دانش آموزان و نیز شاخصی از دیدگاه های وی درباره‌ی آگاهی هایش و روابط بین آنها هستند.
برنامه‌ی درسی مبتنی بر نقشهی مفهومی نسبت به برنامه های درسی مرسوم، مزیت های زیادی داردو استفاده از آن موجب درک عمیق مفاهیم و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان می شود.
سطوح مختلف یادگیر یو طرح پرسش های استاندارد
سطوح مختلف یادگیری عبارتند از:
1- به خاطر سپردن یا حافظه 2- درک و فهم یا تعبیر و تفسیر 3- کاربرد
4- تجزیه و تحلیل 5- ترکیب و نوآوری 6- داوری‌وارزشیابی
بررسی و توضیح سطوح مختلف یادگیری
آ. سطح حافظه یا به خاطر سپردن
در این سطح پرسش هایی مطرح می شود که دانش آموز آنها را در کتاب درسی خوانده است و به اتکای حافظه و به منظو تمرین در به خاطر سپردن مطالب به آنها پاسخ می‌دهد. با ارزشیابی پاسخ پرسش های این سطح فقط قدرت از برکردن تعریف ها، واقعیت ها و مفهوم ها و... را می توان سنجید.
به طوری که ممکن است دانش آموز پاسخ کاملاً درستی به آنها بدهد ولی درک و استنباط و مهارت های او در این مورد محرز و مسلم نباشد. به عنوان مثال تعریف عنصر، تعریف ایزوتوپ- کاربرد گاز هیدروژن در صنایع غذایی نمونه ای از پرسش های در سطح حافظه می باشد.
ب. سطح درک و فهم
هرگاه یادگیرنده بتواند مطالب آموخته شده و حفظ کرده خود را با کلمات و جملات خود بیان کند، می توان گفت مطلب را فهمیده است. پیدا کردن یک نظام کلی در بین اطلاعات جمع آوری شده یا استفاده از نمودار و همچنین نتیجه گیری های کلی از مطالب پراکنده، نشان دهنده دیگر فهمیدن مطلب است. در واقع وقتی دانش آموز بتواند به علت پدید ها پی ببرد می توان گفت آنها را فهمیده و درک کرده است. مثال: پرسش های زیر در سطح درک و فهم قررا دارد