تحقیق مقاله بررسی و تحلیل عوامل موثر در پیدایش و گسترش اسکان غیر رسمی در شهر یزد

چکیده :

این پژوهش به بررسی و تحلیل عوامل مؤثر در پیدایش و گسترش اسکان غیر رسمی در شهر یزد می پردازد با این هدف که ضمن تبیین شاخص های اسکان غیر رسمی در این شهر از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و کالبدی، به مقایسه تطبیقی اسکان غیررسمی شهر یزد با اسکان غیر رسمی ایران و جهان پرداخته است

 روش تحقیق توصیفی – تحلیلی است.

جامعه ‌آماری محله ‌ خضرآباد شهر یزد می باشد. برای گرد آوری اطلاعات مورد نیاز از روش کتابخانه ای، ابزار پرسشنامه، مصاحبه و مشاهده بهره گرفته شده است نوع نمونه گیری استفاده شده در این تحقیق تصادفی بوده است برای تجزیه وتحلیل و پردازش داده ها از نرم افزار spss , excel استفاده شده است.

 عوامل موثر در پیدایش و گسترش اسکان غیررسمی در شهر یزد ( محله خضرآباد) مهاجرت، بیکاری، کمبود درآمد، ارزانی زمین و مسکن و .. بوده است که اولین عامل حاشیه نشینی در یزد اقتصاد و بعد از آن دلایل فرهنگی و اجتماعی است. تعداد افراد و خصوصیات آنها در حاشیه متفاوت است.

اسکان غیر رسمی که با عناوین دیگری همچون حاشیه نشینی، زاغه نشینی، کپرنشینی ، و غیره نیز مترادف است از پیامدهای نامطلوب شهر نشینی در جهان معاصر بویژه نتیجه صنعتی شدن شتابان و نابرابری های منطقه ای است که عدم توازن و نابرابری سطح زندگی روستا وشهر باعث حاشیه نشینی می شود مهاجرت روستائیان به شهرها پس از مدتی شهرها را اشباع می کند سازمان ها و مسئولین کنترل شهری از پذیرایی آنها خودداری می کنند تعدادی از روستاییان خود را با محیط وفق نداده و جذب حاشیه ها می شوند

 واژگان کلیدی : اسکان غیر رسمی، حاشیه نشینی، توانمند سازی – ساماندهی

 مقدمه :

حاشیه نشینی به توسعه شهری اطلاق می شود که بدون برنامه ریزی، هدایت ، کنترل و بدون رعایت مقررات شهری سازی توسط توده مردم ایجاد می شود . امروزه ساخت و سازهای غیر مجاز به گونه ای وسیع تر و سازمان یافته تر از سابق به شکل زاغه و... تحت عنوان بخش بازار غیر رسمی در حال تکوین است در تحقیقات انجام شده به حقیقتی ملموس و منطقی اشاره می کنند:

 زمانی که روستائیان بی زمین از انزوا می­گریزند و به حاشیه شهرها روی می آورند در واقع به نوعی انتخاب دست می زنند. آنان فلاکتی را رها می کنند و فلاکتی دیگر بر می‌انگیزند. به نظر آنها شهر افق امکانات وآزادی است حرکت اینان تحت تأثیر دو عامل گریزاننده در موطن و جذب کننده در شهرهای کلان می باشد.

 همه تعاریف بیان شده با همه روشنگری های نهفته در آن هنوز از حقیقت پدیده حاشیه نشینی به دور است. زیرا که حاشیه نشینی پدیده ای پیچیده، ناهمگون و گسترده و از آن دسته حقایق اجتماعی است که هر چند یک پدیده اما خود در درون خویش دارای ابعاد گوناگونی است بنابراین برای شناخت آن باید هم از بعد فضایی به آن پرداخت و هم هر محدوده حاشیه نشین را با خودش بررسی و تبیین کرد. تا بتوان راه حل مناسب ارائه کرد. که به طور اصولی با انواع دیگر طرح های سامان بخشی برای حاشیه نشینان متفاوت است.

 حاشیه نشینی را می توان یک نوع محرومیت خواند آنچه که محرومیت ها را به وجود می آورد و موجب توسعه روز افزون آن می شود فراموش کردن اقشار ضعیف در برنامه ها، برنامه ریزی ها و ضعف مدیریت در تشخیص درست، بهنگام و ارائه راه حل مناسب و سود بخش برای آحاد جامعه می باشد این پدیده یک مسأله ای اجتماعی است و برای درک آن باید دیدگاهی جامع نگر داشت.

از آنجا که عظمت برنامه در پرداختن به بخشی از جمعیت کشور موجب منتفی شدن نیاز مردمان به سرپناه نمی شود بنابراین حاشیه نشینان حذف یا فراموش شده نیاز به مسکن و سرپناه خود را در چارچوب های غیررسمی تدارک می بینند که آسیب های محیطی نیز از پیامدهای آن خواهد بود. رشد بی رویه و بدون برنامه واحدهای مسکونی ، نواحی گسترش یافته را شدیداً‌دچار معضلات عدیده نهادهای تمدنی رفاه اجتماعی، خدمات شهری و عمومی می کند آموزش و پرورش بهداشت، درمان و آموزش روانی و جسمانی، آب آشامیدنی، بهداشتی برق، گاز، تلفن، ساماندهی بافت شهری، سیستم فاضلاب، زیباسازی محیط شهری، کوچه، خیابان، پیاده روها، بوستان و بخصوص در مناطق سکونت محرومان روز به روز پیچیده تر و سخت تر می شود.

 وجود نابرابری های حاد و عدیده در جوامع که بارزترین نماد آن نابرابری اقتصادی و اجتماعی است که با تفاوت هایی نیز در شناخت امکانات بالقوه جامعه، برخورداری از فرآیند دریافت علم، حرفه وفن، حق انتخاب شغل ، سطح و نحوه زندگی دلخواه، بهره مندی از مواهب خدادادی طبیعی و ثروت های ملی ،‌حضور در حوزه های سیاسی، اجتماعی، چتر حمایت قانونی، مدنی، و شهروندی و مسائلی از این دست در افراد این قشر از جامعه منجر به بهبود کیفیت زندگی آنان می شود قابل ارائه و تبیین و تحلیل است.

 الف) بیان موضوع و تشریح آن

 وضعیت عمومی زندگی شهری در کشورهای روبه توسعه اوضاع نگرن کننده ای را طی        دهه های گذشته بوجود آورده است مسائلی چون افزایش شتابان جمعیت، رشد فقر، کاهش شاخص های کیفیت زندگی، ازدیاد بیکاری، رشد سکونتگاه های غیر رسمی و آلودگی های زیست محیطی شهرهای این کشورها را با بحرن های متعددی رو به رو ساخته است اسکان غیر رسمی به واقع یکی از بارزترین چهره های فقر شهر در بیشتر شهرهای مهاجر پذیر کشور ما است که به عناوینی هم چون حاشیه نشینی، سکونتگاه های خودرو، مساکن نابهنجار، و اجتماعات آلونکی و مانند اینها نیز شناخته می شوند که به طور کلی تعداد حاشیه نشینان  در 7 شهر اهواز، بندر عباس، بوشهر، شیراز، کرمان، کرمانشاه و همدان در سال 1350 نسبت به سال 1320 بیش از 11 برابر شده است وقوع انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی نقش مهمی در افزایش جمعیت شهرها و توسعه شهر نشینی داشته است به طور کلی اسکان غیر رسمی در ایران به دلایل نهادی با کاستی های برنامه ریزی شهری و ناکارآمدی بازار رسمی زمین و مسکن رخ داده است . پیدایش و گسترش محلات حاشیه ای و اسکان غیر رسمی از مهمترین چالشهای توسعه پایدار شهر یزد به شمار می رود .

 ب) اهمیت و ضرورت تحقیق

 جریان و توسعه شهری در ایران طی 20 سال گذشته باعث گردید که جمعیت شهر نشین بالغ بر دو برابر گردید و پیش بینی ها حکایت از ادامه سریع این رشد را دارند. در حال حاضر سرعت توسعه شهری از ظر فیت و توانایی دولت و شهرداری ها در گسترش زیر ساختها و ارائه خدمات و ایجاد اشتغال پیش گرفته است. در نتیجه این پدیده اسکان غیر رسمی که به سرعت و به صورت بی قاعده گسترش یافته است تراکم جمعیت در مناطق حاشیه نشین به طور متوسط حدود 200 نفر در هکتار است. که نسبت به متوسط تراکم شهری در 28 شهر کشور 5 برابر شده است با توجه به مسائل خدمات شهری می توان ادعا کرد که مسکن نابهنجار یکی از مهمترین مسائل برنامه ریزی شهری جهان سوم را تشکیل می دهد مسکن نابهنجار منعکس کننده رشد غیر منطقی شهری خاصه به صورت تک قطبی در جهان سوم است ساماندهی اسکان غیر رسمی عدالت توزیعی را در فضا محقق می کند که خود تأمین کننده عدالت اجتماعی، حقوق شهروندی و جوهربرنامه ریزی شهری و مسکن و مبنای ضروری ایجاد جامه مدنی و توسعه پایدار است ضرورت پرداختن به مسائل بحرانی سکونتگاه های غیر رسمی شهر یزد ، آشنایی مقامات دولتی با الگوی توانمند سازی  و سازماندهی این گونه بافتها و بهبود نگرش مدیران شهری و در نهایت رسیدن به توسعه ‌پایدار و عدالت اجتماعی در شهر می باشد .

ج) پیشینه ‌تحقیق (‌درجهان و ایران)

- در جهان :

 آبرامز[1](1960) مراحل ایجاد سکونتگاه های غیر قانونی را در مناطق شهری برای ایجاد سرپناه و مسکن قلمداد می کند و آن را به وسیله قانون اجبار و اجبار قانونی تعریف می کند.

تورنرد2 (1969) در مورد چنین سکونتگاه هایی نظر مثبت دارد و آن را به عنوان راه حل موفقیت آمیز برای مسکن مناطق شهری در کشورهای در حال توسعه می داند.

 مارشال کلینارد1(1966) نیز به این مسأله پرداخته است و معتقد است که حاشیه نشینی منبع اصلی بزهکاری و جرم می باشد و دارای الگوی مشخص جهانی می باشد.

- در ایران :

کجوری کمانرودی (77-1376) در خصوص دستیابی به فضاهای شهری و راه حل مناسب جهت اصلاح و رسمیت بخشیدن به وجوه کالبدی و حقوقی اجتماعات اسکان غیر رسمی منطقه ‌6 تهران کوشیده است تا ضمن شناسایی مشکلات و محدودیت ها و قابلیت ها گزینه مناسب را جهت کمک به تصمیم گیری آگاهانه ‌مدیران ارائه دهد. 2

منصوریان و آیت اللهی (1356) تحقیقی را در شیراز انجام داده اند و تأکید بیشتری روی سکونتگاه های غیر متعارف ساکنین و عامل دافعه روستاها مثل فقرو بیکاری و تأثیر کمتر جاذبه های شهری داشته اند.3

 پیران (1366)در سلسله مقالات شهر نشینی شتابان و ناهمگون در چهارمین قسمت مقاله خویش به جمع بندی نظری مبادرت ورزیده و تلاش کرده مشکلات این مسأله را بررسی کند4.

د) سؤالات تحقیق

1- وضعیت مؤلفه های اجتماعی در محله خضرآباد چگونه است؟

2- وضعیت مؤلفه های اقتصادی در محله خضرآباد چگونه است؟

3- وضعیت مؤلفه های خدماتی در محله خضرآباد چگونه است؟

4- وضعیت مؤلفه های مدیریتی در محله خضرآباد چگونه است؟

5- وضعیت مؤلفه های کالبدی در محله خضرآباد چگونه است؟

6- بر مبنای شناخت مؤلفه های چندگانه مذکور راهکارهای توانمندسازی محله خضرآباد چیست؟

فرضیات تحقیق

1- بهبود و ارتقاء مؤلفه های اجتماعی در توانمندسازی اسکان غیررسمی محله خضرآباد تأثیر دارد.

2- بهبود و ارتقاء مؤلفه های اقتصادی در توانمندسازی اسکان غیررسمی محله خضرآباد تأثیر دارد.

3- بهبود و ارتقاء مؤلفه های خدماتی در توانمندسازی اسکان غیررسمی محله خضرآباد تأثیر دارد.

4- بهبود و ارتقاء مؤلفه های مدیریتی در توانمندسازی اسکان غیررسمی محله خضرآباد تأثیر دارد.

5- بهبود و ارتقاء مؤلفه های کالبدی در توانمندسازی اسکان غیررسمی محله خضرآباد تأثیر دارد.

ه) روش تحقیق

نوع تحقیق کاربردی و روش آن توصیفی تحلیلی است. جامعه آماری مورد مطالعه محلات غیررسمی حاشیه شهر یزد (محله خضرآباد) می باشد. برای گردآوری اطلاعات مورد نیاز و پاسخگویی به سؤالات تحقیق از روش کتابخانه ای، ابزار پرسشنامه ، مصاحبه و مشاهده بهره گرفته شده است. نوع نمونه گیری تصادفی می باشد و در تجزیه و تحلیل و پردازش داده از نرم افزار SPSS و Excel استفاده شده است.

مبانی تئوریک

در زمینه اسکان غیر رسمی دیدگاه های مختلفی وجود دارد که در ابتدای این فصل به تعدادی از آنها می پردازیم :

1- دیدگاه (‌نظریه ) اکولوژی یا بوم شناسی

مکتب شیکاگو اصطلاحی است که در قالب ایجاد تحولات شهر شیکاگو بعد از آتش سوزی بزرگ این شهر در سال 1871 بوجود آمد و این مکتب به طور عمده در راستای جنبش نوگرایی قرن 19 و 20 حرکت می کرد این مکتب فضای شهر را مجموعه پیچیده بوم شناختی در نظر می گرفت و کوشیده است نشان دهد که ستیز نهادی شده ‌در فضای شهری چگونه به انواع فضاجان می بخشد و چگونه تولید فضا، ‌مهمتر از جنبه های فیزیکی و کالبدی مقوله ای است اقتصادی- اجتماعی در این دیدگاه برای تحلیل سکونتگاه های نامتعاریف و اساساً ‌تحلیل فضای شهری باید به چهار متغیر اندازه و ویژگیهای جمعیت، سازمان اجتماعی، محیط طبیعی و بالاخره فناوری یا سطح پیشرفته فناوری رجوع کرد. و با ارزیابی این متغیرها دلایل مستقر در پس ناهمگونی های مکانی چه در درون هر شهر چه در فضای ملی و چه در سطح بین المللی را استنتاج کرد رابرت پارک از بنیان گذاران اصلی مکتب شیکاگو نظریه بوم شناسی معتقد است ساختار شهر در طبیعت انسان است و آن را نمایش می دهد و وی جمع انسانها را به اجتماع تقسیم می کرد. اولی را بازتاب سطح زیستی و دومی را سطح فرهنگی انسانها می دانست و ساختارفضایی شهر را در اساس فرآیند طبیعت انسان یا سطح زیستی تصور می کرد1 وی در زمانی طرح خود را ارائه کرد که کاربرد اجتماعی نظریه تکامل داروین  هنوز از شهرت عمومی برخوردار بود. داورینیسم اجتماعی از مفاهیم زیست شناختی برای توجیه نابرابری های اجتماعی بر اساس مفاهیمی چون بقای اصلاح استفاده کرد در این گونه بحث ها نواحی فقیر شهری از قبیل گتوها و محله های فقیر نشین به پستی ژنتیک ساکنان آن نواحی نسبت داده می شود. یکی از نتایج مطالعات تجربی مکتب شیکاگو این بود که حتی اگر گروه های مهاجر نژادی و قومی دیگری نیز در این محله ها ساکن می شوند ، باز این نواحی فقیر باقی خواهند ماند . بنابراین مشکل این محله های فقیر نشین به نواحی خاص آنها بر می گردد نه به افرادی که در این نواحی ساکنند.

 جدایی گزینی اکولوژیک از این واقعیت سرچشمه می گیرد که ساکنین شهرها از نظر در آمد، مذهب، نژاد، جایگاه اجتماعی، اقتصادی، به دسته ها و گروه های گوناگون تقسیم می شوند از این رو در انتخاب محله مسکونی همواره رقابت هایی میان گروه های شهری در جریان است و گروهی برنده می شود که از قدرت و درآمد بیشتری بهره مند است نتیجه رقابتهای گروهی منجر به جدایی گزینی اکولوژیکی گروهی از گروه دیگر می شود بدینسان که هر گروهی با پایگاه اجتماعی- اقتصادی کارگران ساده ، کارگران ساختمانی، مهاجرین روستایی، دستفروشان، کارمندان، بازرگانان هریک محله ویژه خود را دارند چرا که از پایگاه اجتماعی- اقتصادی یکسان وهمانند بهره مندند. البته این بدان معنا نیست که مثلاً‌در یک محله ‌کارگری، کارمندی زندگی نمی کنند بلکه مراد این است که اکثریت ساکنین محلات به یک پایگاه اجتماعی اقتصادی معین تعلق دارند.

 گاهی اوقات پایگاه اجتماعی- اقتصادی خانواده ها تنها عامل جدایی گزینی اکولوژیکی محسوب می شود و خانواده هایی که از درآمد همسانی برخوردارند بدون در نظر گرفتن عامل قومی یا مذهبی در محله ای اقامت می کنند که خانواده های ساکن در آن محدودیت های قومی و مذهبی را نادیده گرفته و در انتخاب محل زندگی تنها عامل پایگاه اجتماعی اقتصادی برای آنها مهم بوده است جدایی گزینی اکولوژیکی معمولاً با جدایی گزینی مکانی یا فاصله فیزیکی در رابطه است که در پایان کار به جدایی گزینی اجتماعی در شهرها می انجامد بدین سان که قشرها و گروه های ویژه شهری با زندگی در محدوده معین (‌محله ) و عدم تماس با سایر قشرهای شهری حاکمیت فاصله اجتماعی میان خانواده های شهری را سبب می گردند و شهر را به قطعاتی تقسیم می کنند که هر قطعه با قطعه دیگر به علل فاصله فیزیکی و اجتماعی جدا شده اند1.